ကမ္ဘာဂြိုဟ်၏ ရင်းမြစ်ကို ကြည့်ရန်

{{ဆောင်းပါးကောင်း}}
{{Infobox planet
<!---------------------------------------------------------------------------------------
    This infobox has been formatted in the same way as those for other Solar System
    planets and bodies, so please do not change it without discussion on the talkpage.
 ---------------------------------------------------------------------------------------->
| bgcolour  = #c0c0ff
| name      = ကမ္ဘာဂြိုဟ်
| symbol    = [[File:Earth symbol (small, bold).svg|24px|🜨]]
| image     = [[File:The Earth seen from Apollo 17.jpg|300px|border|alt="[[The Blue Marble]]" photograph of Earth, taken by the [[အပိုလို ၁၇|Apollo 17]] lunar mission. The Arabian peninsula, Africa and Madagascar lie in the upper half of the disc, whereas Antarctica is at the bottom.]]
| caption   = "အပြာရောင်ပုလဲလုံး" ဟု အမည်ရသည့် ကမ္ဘာဂြိုဟ်အား ၁၉၇၂ ခုနှစ်တွင် [[အပိုလို ၁၇]] မှ ရိုက်ကူးခဲ့သည်။
| alt_names = <!--{{ublist|style=padding-top:0.1em;|li_style=line-height:1.3em; |{{hlist|ကမ္ဘာမြေ|ကမ္ဘာ}} |{{hlist|အပြာရောင်ဂြိုဟ်|အပြာရောင်ပုလဲလုံး|''Terra''|Gaia}} }}-->
| epoch         = [[:en:J2000.0|J2000]]<ref group="n" name="epoch" />
| aphelion      = {{longitem|{{convert|152100000|km|abbr=on}}<br/>{{smaller|({{val|1.01673|ul=AU}})&thinsp;}}}}<ref group="n" name="apsis" />
| perihelion    = {{longitem|{{convert|147095000|km|abbr=on}}<br/>{{smaller|({{val|0.9832687|u=AU}})&thinsp;}}}}<ref group="n" name="apsis" />
| semimajor     = {{longitem|{{convert|149598023|km|abbr=on}}<br/>{{smaller|({{val|1.000001018|u=AU}})&thinsp;<ref name="VSOP87"/>}}}}
| eccentricity  = {{val|0.0167086}}<ref name="VSOP87"/>
| period        = {{longitem|{{val|365.256363004|u=days}}&thinsp;<ref name="IERS"/><br/>{{smaller|({{val|1.00001742096|u=[[:en:Julian year (astronomy)|yr]]}})}}}}
| avg_speed     = {{longitem|{{convert|29.78|km/s|abbr=on}}<ref name="earth_fact_sheet"/><br/>{{smaller|({{convert|107200|km/h|abbr=on}})}}}}
| mean_anomaly  = {{val|358.617}}°
| inclination   = {{ublist|class=nowrap |{{val|7.155}}° to sun's equator; |1.57869°<ref name="Allen294"/> to invariable plane; |0.00005° to J2000 ecliptic}}
| asc_node      = {{val|-11.26064}}°<ref name="earth_fact_sheet"/> to J2000 ecliptic
| arg_peri      = {{val|114.20783}}°<ref name="earth_fact_sheet"/>
| satellites    =
 {{unbulleted list
  | [[လကမ္ဘာ|သဘာဝဂြိုဟ်တု ၁ ခု]];
  | ၁၃၀၅ ဂြိုဟ်တုများ
 }}
| allsatellites = yes
| physical_characteristics = yes
| mean_radius   = {{convert|6371.0|km|abbr=on}}<ref name=hbcp2000/>
| equatorial_radius = {{convert|6378.1|km|abbr=on}}<ref name=usno/><ref name="WGS-84"/>
| polar_radius  = {{convert|6356.8|km|abbr=on}}<ref name=cazenave_ahrens1995/>
| flattening    = {{val|0.0033528}}<ref name=iers/><br/>1/298.257222101 (ETRS89)
| circumference =
 {{unbulleted list |class=nowrap
  | {{convert|40075.017|km|abbr=on}} {{smaller|(equatorial)&thinsp;<ref name="WGS-84">World Geodetic System (''WGS-84''). [http://earth-info.nga.mil/GandG/wgs84/ Available online] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200311023739/http://earth-info.nga.mil/GandG/wgs84/ |date=11 March 2020 }} from National Geospatial-Intelligence Agency.</ref>}}
  | {{convert|40007.86|km|abbr=on}} {{smaller|(meridional)&thinsp;<ref name="WGS-84-2"/><ref name="circ">Earth's circumference is almost exactly 40,000 km because the metre was calibrated on this measurement—more specifically, 1/10-millionth of the distance between the poles and the equator.</ref>}}
 }}
| surface_area =
 {{unbulleted list |class=nowrap
 | {{convert|510065623|km2|mi2|comma=gaps|abbr=on|disp=x| <small>(|)</small>}}<ref name="Pidwirny 2006_8" /><ref name="cia"/><ref group="n" name="surfacecover" />
 | {{convert|148940000|km2|mi2|comma=gaps|abbr=on|disp=x| land <small>(|)</small>}}
 | {{convert|361132000|km2|mi2|comma=gaps|abbr=on|disp=x| water <small>(|)</small>}}
 }}
| volume        = [[ကမ္ဘာဒြပ်ထု|{{val|1.08321|e=12|u=km3}}]] ({{val|2.59876|e=11|u=cu mi}})<ref name="earth_fact_sheet"/>
| mass          = {{val|5.97237|e=24|u=kg}} ({{val|1.31668|e=25|u=lb}})<br/>{{smaller|({{val|3.0|e=-6|ul=solar mass}})}}
| density       = {{convert|5.514|g/cm3|abbr=on}}<ref name="earth_fact_sheet"/>
| surface_grav  = {{convert|9.807|m/s2|ft/s2|abbr=on}}<ref name="NIST2008"/><br/>{{smaller|([[ကမ္ဘာ၏ ဒြပ်ဆွဲအား|{{val|1|u=''g''}}]])}}
| moment_of_inertia_factor = 0.3307<ref name="Williams1994"/>
| escape_velocity = {{convert|11.186|km/s|abbr=on}}<ref name="earth_fact_sheet"/>
| sidereal_day  = {{longitem|{{val|0.99726968|u=d}}<ref name="Allen296"/><br/>{{smaller|(23h&nbsp;56m&nbsp;4.100s)}}}}
| rot_velocity  = {{convert|1674.4|km/h|mph|abbr=on}}<ref name="Cox2000"/>
| axial_tilt    = 23.4392811°<ref name="IERS"/>
| albedo        = {{ublist|class=nowrap |0.367 [[:en:Geometric albedo|geometric]]<ref name="earth_fact_sheet"/> |0.306 [[:en:Bond albedo|Bond]]<ref name="earth_fact_sheet"/>}}
| atmosphere    = yes
| temperatures  = yes
| temp_name1    = ကယ်လ်ဗင်
| min_temp_1    = ၁၈၄&nbsp;K<ref name=asu_lowest_temp>{{cite web |url=http://wmo.asu.edu/world-lowest-temperature |title=World: Lowest Temperature |work=WMO Weather and Climate Extremes Archive |publisher=Arizona State University |accessdate=2010-08-07 |archivedate=16 June 2010 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100616025722/http://wmo.asu.edu/world-lowest-temperature }}</ref>
| mean_temp_1   = ၂၈၈&nbsp;K<ref name=kinver20091210/>
| max_temp_1    = ၃၃၀&nbsp;K<ref name=asu_highest_temp>{{cite web |url=http://wmo.asu.edu/world-highest-temperature |title=World: Highest Temperature |work=WMO Weather and Climate Extremes Archive |publisher=Arizona State University |accessdate=2010-08-07 |archivedate=4 January 2013 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130104143844/http://wmo.asu.edu/world-highest-temperature }}</ref>
| temp_name2    = ဆဲလ်စီးယပ်စ်
| min_temp_2    = −၈၉.၂&nbsp;°C
| mean_temp_2   = ၁၅&nbsp;°C
| max_temp_2    = ၅၆.၇&nbsp;°C
| temp_name3 = ဖာရင်ဟိုက်
| min_temp_3 = −၁၂၈.၅&nbsp;°F
| mean_temp_3 = ၅၉&nbsp;°F
| max_temp_3 = ၁၃၄&nbsp;°F
| surface_pressure = {{val|101.325|ul=kPa}} (ပင်လယ်ရေမျက်နှာပြင်အမှတ်)
| atmosphere_composition =
 {{unbulleted list |class=nowrap
  | ၇၈.၀၈% [[နိုက်ထရိုဂျင်]] (N{{raise|0.3em|{{smallsub|2}}}})<ref name="earth_fact_sheet"/> {{smaller|(dry air)}}
  | ၂၀.၉၅% [[အောက်ဆီဂျင်]] (O{{raise|0.3em|{{smallsub|2}}}})
  | ~&nbsp;၁% [[ရေငွေ့]] {{smaller|(ရာသီဥတုကိုလိုက်၍ အပြောင်းအလဲရှိ)}}
  | ၀.၉၃၄၀% [[အာဂွန်]]
  | ၀.၀၄၁၃% [[ကာဗွန်ဒိုင်အောက်ဆိုဒ်]]<ref name="NOAA">{{cite web |url=https://www.esrl.noaa.gov/gmd/ccgg/trends/gl_trend.html |title=Trends in Atmospheric Carbon Dioxide: Recent Global {{chem2|CO2}} Trend |publisher=National Oceanic and Atmospheric Administration |website=Earth System Research Laboratory |date=19 October 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201004010704/https://www.esrl.noaa.gov/gmd/ccgg/trends/gl_trend.html |archive-date=4 October 2020 |url-status=live |accessdate=22 November 2021 |archivedate=26 July 2018 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180726210430/https://www.esrl.noaa.gov/gmd/ccgg/trends/gl_trend.html }}</ref>
 | ၀.၀၀၁၈၂% [[နီယွန်]]<ref name="earth_fact_sheet" />
 | ၀.၀၀၀၅၂% [[ဟီလီယမ်]]
 | ၀.၀၀၀၁၉% [[မီသိန်း]]
 | ၀.၀၀၀၁၁% [[ကရစ်ပတွန်]]
 | ၀.၀၀၀၀၆% [[ဟိုက်ဒရိုဂျင်]]
 }}
| note = no
}}

"[[File:Earth symbol (small, bold).svg|24px|🜨]]" ဖြင့် [[နက္ခတ္တဗေဒ]]တွင် [[သင်္ကေတ]]ပြုရိုးရှိသည့် '''ကမ္ဘာဂြိုဟ်''' ({{lang-en|Earth}}) သည် [[နဂါးငွေ့တန်း ဂယ်လက်ဆီ|နဂါးငွေ့တန်း ကြယ်စုကြီး (Milky Way Galaxy)]] အတွင်း [[နေအဖွဲ့အစည်း]] ဟူသော [[ဂြိုဟ်စု]]ရှိ ဗဟိုဒြပ်ထု [[နေ|နေလုံး]] မှ တတိယမြောက် ကွာလှမ်းကာ လှည့်ပတ်ပါဝင်နေသည့် [[မြေကျောက်ဂြိုဟ်|မြေသားကျောက်သား ဂြိုဟ် (terrestrial planet)]] ဖြစ်သည်။ [[ရေ|ရေထု]]၊ [[လေထု]]တို့လည်း ပါရှိ၍ နေမှ အကွာအဝေး မနီးလွန်းမဝေးလွန်း ဖြစ်နေရာမှ [[လူ]]အပါအဝင် [[သက်ရှိ]]များ ဖြစ်ပေါ်ရှင်သန် ထွန်းကားနိုင်သည့် [[ဂြိုဟ်]]တစ်လုံး ဖြစ်နေ၏။ ကမ္ဘာတွင် ဂြိုဟ်ရံလ တစ်စင်းသာ ရှိသည်။ ကမ္ဘာသည် [[နေ]]ကို ၃၆၅.၂၅၆၄ ရက်တွင် တစ်ကြိမ် လှည့်ပတ်နေပြီး ၎င်းကိုပင် တစ်နှစ်ဟုသတ်မှတ်ကြသည်။ ရေဒီယို မက်ထရစ်ရက်စွဲဖြင့် သက်တမ်းဖော်ထုတ်နည်း (Radiometric dating) အရ<ref group="n" name="radiomatric" /> ကမ္ဘာသည် သက်တမ်းအားဖြင့် နှစ်ပေါင်း ၄.၅၄ [[ဘီလီယံ]] အကြာက ဖွဲ့စည်းခဲ့ခြင်းဖြစ်သည်။<ref name="USGS1997">{{cite web |date=1997 |title=Age of the Earth |url=http://pubs.usgs.gov/gip/geotime/age.html |publisher=U.S. Geological Survey |accessdate=2006-01-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20051223072700/http://pubs.usgs.gov/gip/geotime/age.html |archivedate=23 December 2005 <!--DASHBot--> |deadurl=no}}</ref><ref>{{cite journal |last=Dalrymple |first=G. Brent |title=The age of the Earth in the twentieth century: a problem (mostly) solved |journal=Special Publications, Geological Society of London |date=2001 |volume=190 |issue=1 |pages=205–221 |doi=10.1144/GSL.SP.2001.190.01.14 |bibcode=2001GSLSP.190..205D}}</ref><ref>{{cite journal |author=Manhesa, Gérard |author2=Allègre, Claude J. |author3=Dupréa, Bernard |author4=Hamelin, Bruno| last-author-amp= yes |title=Lead isotope study of basic-ultrabasic layered complexes: Speculations about the age of the earth and primitive mantle characteristics |url=https://archive.org/details/sim_earth-and-planetary-science-letters_1980-05_47_3/page/370 |journal=Earth and Planetary Science Letters |date=1980 |volume=47 |issue=3 |pages=370–382 |doi=10.1016/0012-821X(80)90024-2 |bibcode=1980E&PSL..47..370M}}</ref> နေသည် ကမ္ဘာအား ထွန်းလင်းရန် [[အလင်း]]ရောင်နှင့် အပူချိန်ကိုပေးသည်။ ၎င်းအပူစွမ်းအင်ကြောင့် ကမ္ဘာကြီး၏ အောက်ဆုံးလေထုလွှာတွင် ရာသီဥတု (နေပူခြင်း၊ လေတိုက်ခြင်း၊ မိုးရွာခြင်း၊ နှင်းကျခြင်း၊ မုန်တိုင်းတိုက်ခြင်း) အခြေအနေများ ဖြစ်ပေါ်လာသည်။  ကမ္ဘာတွင် [[ရေ]]ပါဝင်မှု ၇၁% နှင့်<ref>{{cite web |url=http://www.noaa.gov/ocean.html |author=National Oceanic and Atmospheric Administration |title=Ocean |website=NOAA.gov |accessdate=3 May 2013 |archivedate=24 April 2013 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130424102601/http://www.noaa.gov/ocean.html }}</ref>  ကုန်းမြေ ၂၉% ခန့်ရှိသည်။ ကမ္ဘာ၏ ဝင်ရိုးစွန်းဒေသများကို ရေခဲများဖြင့် ဖုံးလွှမ်းထားသည်။ အပူပိုင်းဒေသတွင် ဝင်ရိုးစွန်းဒေသထက် နေရောင်ခြည်စွမ်းအင်ကို ပိုမိုရရှိပြီး လေထု၊ သမုဒ္ဒရာရေစီးကြောင်းများဖြင့် အပူကို ဖြန့်ဖြူးပေးသည်။ [[မှန်လုံအိမ်ဓာတ်ငွေ့]]သည် ကမ္ဘာ့မျက်နှာပြင်အပူချိန်ကို ထိန်းသိမ်းပေးရန် အရေးပါသောအခန်းကဏ္ဍမှ ပါဝင်လျက်ရှိသည်။ ဒေသတစ်ခု၏ ရာသီဥတုကို ဆုံးဖြတ်ရာ၌ လတ္တီကျုကိုသာမက ပင်လယ်ရေမျက်နှာပြင်အမြင့်၊ သမုဒ္ဒရာများနှင့် နီးကပ်မှု အစရှိသည်တို့ကိုပါ အသုံးပြုသည်။ အပူပိုင်း ဆိုင်ကလုန်းများ၊ မိုးကြိုးမုန်တိုင်းများ၊ အပူလှိုင်းဖြတ်ခြင်းစသော ပြင်းထန်သည့်ရာသီဥတုများသည် နေရာဒေသအများစုတွင် ဖြစ်ပေါ်လေ့ရှိပြီး သက်ရှိများအပေါ် ကြီးမားစွာ သက်ရောက်သည်။ ကမ္ဘာသည် [[နေအဖွဲ့အစည်း]]အတွင်း [[သက်ရှိ]]များနေထိုင်နိုင်သော တစ်ခုတည်းသော ဂြိုဟ်ဖြစ်သည်။ သက်ရှိမျိုးစိတ်ပေါင်း ၁၀-၁၄ [[မီလီယံ]]ခန့် နေထိုင်ကြပြီး<ref name="MillerSpoolman2012">{{cite book |last1=Miller |first1=G. |last2=Spoolman |first2=Scott |title=Environmental Science |chapter=Biodiversity and Evolution |url=https://books.google.com/books?id=NYEJAAAAQBAJ&pg=PA62 |date=1 January 2012 |publisher=Cengage Learning |isbn=1-133-70787-4 |page=62 |accessdate=27 December 2014 |archive-date=2 May 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190502055246/https://books.google.com/books?id=NYEJAAAAQBAJ&pg=PA62 |url-status=live }}</ref> လူသားမျိုးနွယ်မှာ အရေအတွက်အားဖြင့် ၇.၆ [[ဘီလီယံ]]ခန့်ဖြစ်သည်။ အနီးရှိ [[ကြာသပတေးဂြိုဟ်]]၏ ပြင်းထန်သော [[ဒြပ်ဆွဲငင်အား]]က ကမ္ဘာကို  [[ဥက္ကာပျံ]]များနှင့် တိုက်မိနိုင်ချေမှ အတန်အသင့် အကာအကွယ်ပေးနေသည်ဟု ယူဆထားသည်။ ကမ္ဘာ ဖွဲ့တည်ပြီး ပထမ ဘီလီယံနှစ်များတွင် သက်ရှိဇီဝသည် ပင်လယ်သမုဒ္ဒရာ၌ စတင်ရှင်သန်ခဲ့ပြီး [[ကမ္ဘာ့လေထု]]နှင့် ကုန်းမြေများကို အကျိုးသက်ရောက်ခဲ့ကာ လွန်ခဲ့သောနှစ်ပေါင်း ၄.၁ ဘီလီယံမှစ၍ သက်ရှိတို့ ရှင်သန်ပေါက်ဖွားခဲ့ဟန် ရှိသည်။<ref name="AP-20151019">{{cite news |last=Borenstein |first=Seth |title=Hints of life on what was thought to be desolate early Earth |url=http://apnews.excite.com/article/20151019/us-sci--earliest_life-a400435d0d.html |date=19 October 2015 |work=Excite |location=Yonkers, NY |publisher=Mindspark Interactive Network |agency=Associated Press |accessdate=20 October 2015 |archivedate=23 October 2015 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151023200248/http://apnews.excite.com/article/20151019/us-sci--earliest_life-a400435d0d.html }}</ref><ref name="PNAS-20151014-pdf">{{cite journal |last1=Bell |first1=Elizabeth A. |last2=Boehnike |first2=Patrick |last3=Harrison |first3=T. Mark |last4=Mao |first4=Wendy L. |display-authors=3 |date=19 October 2015 |title=Potentially biogenic carbon preserved in a 4.1&nbsp;billion-year-old zircon |url=http://www.pnas.org/content/early/2015/10/14/1517557112.full.pdf |format=PDF |journal=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |location=Washington, D.C. |publisher=National Academy of Sciences |doi=10.1073/pnas.1517557112 |issn=1091-6490 |accessdate=20 October 2015 |pmid=26483481 |pmc=4664351 |volume=112 |issue=47 |pages=14518–21 |bibcode=2015PNAS..11214518B }} {{Cite web |title=မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ |url=http://www.pnas.org/content/early/2015/10/14/1517557112.full.pdf |access-date=24 June 2018 |archive-date=6 November 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151106021508/http://www.pnas.org/content/early/2015/10/14/1517557112.full.pdf }} {{Cite web |title=မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ |url=http://www.pnas.org/content/early/2015/10/14/1517557112.full.pdf |accessdate=24 June 2018 |archivedate=6 November 2015 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151106021508/http://www.pnas.org/content/early/2015/10/14/1517557112.full.pdf }} Early edition, published online before print.</ref> ကမ္ဘာမြေ၏သမိုင်းတွင် [[မျိုးသုဉ်းခြင်း|မျိုးသုဉ်းမှုဖြစ်ရပ်များ]]ကြောင့် သက်ရှိမျိုးစိတ် ၉၉ ရာခိုင်နှုန်း<ref name="Book-Biology">{{cite book |editor1=Kunin, W.E. |editor2=Gaston, Kevin |title=The Biology of Rarity: Causes and consequences of rare—common differences |url=https://books.google.com/books?id=4LHnCAAAQBAJ&pg=PA110 |date=31 December 1996 |isbn=978-0412633805 |page=110 |accessdate=26 May 2015 |archive-date=4 September 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160904152014/https://books.google.com/books?id=4LHnCAAAQBAJ&pg=PA110 |url-status=live }}</ref> ပျက်စီးပျောက်ကွယ်ခဲ့ဖူးသည်။<ref name="StearnsStearns2000">{{cite book |last=Stearns |first=Beverly Peterson |last2=Stearns |first2=S. C. |last3=Stearns |first3=Stephen C. |title=Watching, from the Edge of Extinction |url=https://books.google.com/books?id=0BHeC-tXIB4C |year=2000 |publisher=Yale University Press |isbn=978-0-300-08469-6 |page=preface x |accessdate=30 May 2017 |archive-date=28 November 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211128013934/https://books.google.com/books?id=0BHeC-tXIB4C |url-status=live }}</ref><ref name="NYT-20141108-MJN">{{cite news |last=Novacek |first=Michael J. |title=Prehistory's Brilliant Future |url=https://www.nytimes.com/2014/11/09/opinion/sunday/prehistorys-brilliant-future.html |date=8 November 2014 |work=The New York Times |accessdate=25 December 2014 |archivedate=29 December 2014 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141229225657/http://www.nytimes.com/2014/11/09/opinion/sunday/prehistorys-brilliant-future.html }}</ref> ယနေ့တိုင် တည်ရှိသော ခန့်မှန်းခြေ မျိုးစိတ်များမှာ ကျယ်ပြန့်လှကာ<ref name=science_241_4872_1441/><ref name="MillerSpoolman2012"/><ref name="NSF-2016002">{{cite news |author=Staff |title=Researchers find that Earth may be home to 1&nbsp;trillion species |url=https://www.nsf.gov/news/news_summ.jsp?cntn_id=138446 |date=2 May 2016 |publisher=National Science Foundation |accessdate=6 May 2016 |archivedate=4 May 2016 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160504111108/https://www.nsf.gov/news/news_summ.jsp?cntn_id=138446 }}</ref> မျိုးစိတ်အများစုကို သိပ္ပံနည်းကျ ဖော်ပြထားနိုင်ခြင်း မရှိသေးပေ။<ref name="PLoS-20110823">{{cite journal |last1=Mora |first1=C. |last2=Tittensor |first2=D.P. |last3=Adl |first3=S. |last4=Simpson |first4=A.G. |last5=Worm |first5=B. |title=How many species are there on Earth and in the ocean? |date=23 August 2011 |journal=PLOS Biology |doi=10.1371/journal.pbio.1001127 |pmid=21886479 |pmc=3160336 |volume=9 |issue=8 |pages=e1001127}}</ref> ကမ္ဘာပေါ်တွင် လူသားများ ၈ ဘီလီယံနီးပါးခန့် နေထိုင်ကြပြီး အသက်ရှင်သန်ရေးအတွက် ကမ္ဘာ၏ ဇီဝအလွှာ (biosphere) နှင့် သဘာဝရင်းမြစ်များပေါ်တွင် မှီခိုကြရသည်။

==သမိုင်းကြောင်း==
=== ဖွဲ့တည်ခြင်း ===
[[File:Protoplanetary-disk.jpg|thumb|Left|အစောပိုင်းကာလ နေအဖွဲ့အစည်း၏ ဂြိုဟ်ချပ်ပြားအား စိတ်ကူးယဉ်ရေးဆွဲထားပုံ]]
နေအဖွဲ့အစည်းရှိ သက်တမ်းအရင့်ဆုံးပစ္စည်းမှာ လွန်ခဲ့သော ၄.၅၆၇၂±၀.၀၀၀၆ ဘီလီယံနှစ်အကြာက ဖြစ်တည်သည်။<ref name=bowring_housch1995/> သီအိုရီအရ ကမ္ဘာသည် နေပေါက်ဖွားပြီး ယင်း၏အစိတ်အပိုင်းများမှ ဖွဲ့တည်ခြင်းဖြစ်သည်။ သုတေသနတစ်ခုအရ လွန်ခဲ့သောနှစ်ပေါင်း ၄.၅၃ ဘီလီယံအကြာက လကမ္ဘာ ဖြစ်တည်ခဲ့ဟုဆိုသည်။<ref>{{Cite journal|last1=Tartèse|first1=Romain|last2=Anand|first2=Mahesh|last3=Gattacceca|first3=Jérôme|last4=Joy|first4=Katherine H.|author-link4=Katherine Joy|last5=Mortimer|first5=James I.|last6=Pernet-Fisher|first6=John F.|last7=Russell|first7=Sara|last8=Snape|first8=Joshua F.|last9=Weiss|first9=Benjamin P.|date=2019|title=Constraining the Evolutionary History of the Moon and the Inner Solar System: A Case for New Returned Lunar Samples|journal=Space Science Reviews|language=en|volume=215|issue=8|page=54|doi=10.1007/s11214-019-0622-x|bibcode=2019SSRv..215...54T|issn=1572-9672|doi-access=free}}</ref> အဆိုပြုချက်တစ်ခုအရမူ [[အင်္ဂါဂြိုဟ်]]အရွယ်အစားရှိ ''သီယာ''ဟုခေါ်သည့် ဂြိုဟ်တစ်ခုက ကမ္ဘာမြေအား ဝင်တိုက်ခဲ့သေးသည်ဟုဆိုသည်။ ယင်းဂြိုဟ်သည် ကမ္ဘာ၏ ၁၀ ရာခိုင်နှုန်းသော အရွယ်အစားရှိသည်ဟုဆိုပြီး ထိတိုက်မှုကြောင့် ယင်း၏အစိတ်အပိုင်းအချို့သည် ကမ္ဘာမြေနှင့် ပေါင်းစပ်ခဲ့သည်ဟုဆိုသည်။<ref name=canup_asphaug2001b /><ref>{{cite journal|url=https://arxiv.org/ftp/arxiv/papers/1410/1410.3819.pdf|title=On the origin and composition of Theia: Constraints from new models of the Giant Impact|journal=Icarus|last1=Meier|first1=M. M. M.|last2=Reufer|first2=A.|last3=Wieler|first3=R.|date=4 August 2014|volume=242|access-date=25 October 2020|page=5|doi=10.1016/j.icarus.2014.08.003|arxiv=1410.3819|bibcode=2014Icar..242..316M|s2cid=119226112}} {{Cite web |title=မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ |url=https://arxiv.org/ftp/arxiv/papers/1410/1410.3819.pdf |accessdate=22 November 2021 |archivedate=30 October 2020 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201030120856/https://arxiv.org/ftp/arxiv/papers/1410/1410.3819.pdf }}</ref> လွန်ခဲ့သောနှစ်ပေါင်း ၄.၁ ဘီလီယံနှင့် ၃.၈ ဘီလီယံအတွင်း လကမ္ဘာအား ဥက္ကာခဲများစွာ ဝင်တိုက်ခဲ့မှုက လကမ္ဘာ၏ ယနေ့ခေတ် မြေမျက်နှာသွင်ပြင်များကို ထုဆစ်ပုံဖော်ခဲ့သည်ဟုဆိုသည်။<ref>{{cite book|title=Encyclopedia of Astrobiology|url=https://archive.org/details/encyclopediaastr00amil|first1=Philippe|last1= Claeys|first2=Alessandro|last2=Morbidelli|author-link2=Alessandro Morbidelli (astronomer)|editor-first1=Muriel|editor-last1= Gargaud|editor-first2=Prof Ricardo|editor-last2=Amils|editor-first3= José Cernicharo|editor-last3= Quintanilla|editor-first4= Henderson James (Jim) |editor-last4= Cleaves II|editor-first5=William M.|editor-last5=Irvine|editor-first6= Prof Daniele L.|editor-last6= Pinti|editor-first7= Michel|editor-last7= Viso|year= 2011|publisher=Springer Berlin Heidelberg|pages=[https://archive.org/details/encyclopediaastr00amil/page/n953 909]–12|doi=10.1007/978-3-642-11274-4_869|chapter=Late Heavy Bombardment|isbn= 978-3-642-11271-3}}</ref>

===ဘူမိဗေဒဆိုင်ရာ သမိုင်း===
ကမ္ဘာ့လေထုနှင့် သမုဒ္ဒရာများကို မီးတောင်လှုပ်ရှားမှုနှင့် အေးခဲနေသောဓာတ်ငွေ့များ ကမ္ဘာမြေမျက်နှာပြင်သို့ ပေါ်ထွက်လာမှုကြောင့် ဖြစ်ပေါ်လာသည်။<ref name="watersource" /><ref>{{cite web |url=https://www.lpi.usra.edu/education/timeline/gallery/slide_17.html |title=Earth's Early Atmosphere and Oceans |work=Lunar and Planetary Institute |publisher=Universities Space Research Association |access-date=27 June 2019 |accessdate=22 November 2021 |archivedate=8 July 2019 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190708180329/https://www.lpi.usra.edu/education/timeline/gallery/slide_17.html }}</ref> ယင်းရင်းမြစ်များမှ ရေငွေ့သည် သမုဒ္ဒရာများသို့ ငွေ့ရည်ဖွဲ့စုဖွဲ့ကြသည်။  [[ကြယ်တံခွန်]]၊ [[ဥက္ကာခဲ]]များမှ ရေနှင့် ရေခဲများသည်လည်း  သမုဒ္ဒရာများအတွင်းသို့ စုဝေးခဲ့ကြသည်။ ပင်လယ်များအတွက် လိုအပ်သောရေသည် ကမ္ဘာဖြစ်တည်ကတည်းက တည်ရှိခဲ့ဟန်ရှိသည်။<ref>{{Cite journal|last1=Piani|first1=Laurette|last2=Marrocchi|first2=Yves|last3=Rigaudier|first3=Thomas|last4=Vacher|first4=Lionel G.|last5=Thomassin|first5=Dorian|last6=Marty|first6=Bernard|date=2020|title=Earth's water may have been inherited from material similar to enstatite chondrite meteorites|url=https://science.sciencemag.org/content/369/6507/1110|journal=Science|language=en|volume=369|issue=6507|pages=1110–13|doi=10.1126/science.aba1948|issn=0036-8075|pmid=32855337|bibcode=2020Sci...369.1110P|s2cid=221342529}} {{Cite web |title=မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ |url=https://science.sciencemag.org/content/369/6507/1110 |accessdate=22 November 2021 |archivedate=28 August 2020 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20200828185943/https://science.sciencemag.org/content/369/6507/1110 }}</ref> ဤစံနမူနာပုံစံတွင် နေသည် [[နေရောင်ခြည် တောက်ပမှု|လက်ရှိတောက်ပမှု]]၏ ၇၀ ရာခိုင်နှုန်းမျှသာရှိသေးသောအချိန်<ref name=asp2002 /> လေထုထဲရှိ [[ဖန်လုံအိမ်ဓာတ်ငွေ့]]များသည် သမုဒ္ဒရာများကို အေးခဲမသွားစေရန် ထိန်းကျောင်းပေးခဲ့သည်။<ref name=physorg20100304 /> ကမ္ဘာဖွဲ့တည်ပြီးနောက် နှစ်ပေါင်း ၃.၅ ဘီလီယံကြာသော် ကမ္ဘာ၏ သံလိုက်စက်ကွင်း ဖြစ်တည်လာခဲ့သည်။ ယင်းသံလိုက်စက်ကွင်းသည် လေထုကို နေလေ (solar wind) မှ နုတ်ယူမသွားစေရန် ကာကွယ်ပေးခဲ့သည်။ ကမ္ဘာ၏ အပြင်ဘက်ချော်ရည်အလွှာသည် အေးမြလာပြီး ပထမဆုံး အစိုင်အခဲလွှာကို ဖွဲ့တည်လာခဲ့သည်။

===အနာဂတ်=== 
[[ကာဗွန်ဒိုင်အောက်ဆိုဒ်]] {{CO2}} သည် လေထုထဲတွင် သက်တမ်းရှည်ကြာစွာ တည်ရှိနေနိုင်သောကြောင့် လူသားတို့၏ {{CO2}} ထုတ်လွှတ်မှုသည် နောင်နှစ်ပေါင်း တစ်သိန်းတွင် ဖြစ်ပေါ်လာမည့် ရေခဲခေတ်တစ်ခုကို နှောင့်နှေးစေမည်ဖြစ်သည်။<ref>{{Cite journal|last1=Ganopolski|first1=A.|last2=Winkelmann|first2=R.|last3=Schellnhuber|first3=H. J.|date=2016|title=Critical insolation – CO<sub>2</sub> relation for diagnosing past and future glacial inception|url=https://www.nature.com/articles/nature16494|journal=Nature|language=en|volume=529|issue=7585|pages=200–03|doi=10.1038/nature16494|pmid=26762457|bibcode=2016Natur.529..200G|s2cid=4466220|issn=1476-4687}} {{Cite web |title=မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ |url=https://www.nature.com/articles/nature16494 |accessdate=23 November 2021 |archivedate=16 October 2020 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201016221338/https://www.nature.com/articles/nature16494 }}</ref>

ကမ္ဘာ၏ အနာဂတ်သည် [[နေ]]နှင့် တိုက်ရိုက် သက်ဆိုင်လျက်ရှိသည်။ နောင်နှစ်ပေါင်း ၁.၁ ဘီလီယံတွင် နေ၏ တောက်ပမှုသည် ယခုလက်ရှိထက် ၁၀ ရာခိုင်နှုန်း၊ နှစ်ပေါင်း ၃.၅ ဘီလီယံတွင် ၄၀ ရာခိုင်နှုန်းသို့ တိုးလာမည်ဖြစ်သည်။<ref name="sun_future"/> ကမ္ဘာ့မျက်နှာပြင် အပူချိန် တိုးပွားလာပြီး အင်အော်ဂဲနစ် ကာဗွန်သံသရာကို အရှိန်တင်စေကာ [[ကာဗွန်ဒိုင်အောက်ဆိုဒ်]] စုစည်းမှုစနစ်ကို လျှော့ကျစေမည်ဖြစ်သည်။<ref name="britt2000" /> ယင်းကဲ့သို့ဖြစ်ပါက နှစ်ပေါင်း ၅၀၀ မှ ၉၀၀ မီလီယံအတွင်း အပင်များအတွက် [[ဖိုတိုဆင်သစ်ဆစ်|အလင်းမှီစု]]နည်းဖြင့် အစာချက်လုပ်ရန် မဖြစ်နိုင်တော့ပေ။ အပင်များ နည်းပါးလာခြင်းသည် လေထုထဲရှိ [[အောက်ဆီဂျင်]] ပမာဏကို နည်းပါးသွားစေမည်ဖြစ်ကာ တိရိစ္ဆာန်လောက ရှင်သန်ရန် မဖြစ်နိုင်တော့ပေ။<ref name=ward_brownlee2002/>  နောက်ထပ် နှစ်ပေါင်း ၁ ဘီလီယံကြာသော် မြေမျက်နှာပြင်ရှိ ရေအားလုံး ပျောက်ကွယ်သွားပြီး<ref name=carrington/> တစ်ကမ္ဘာလုံး အပူချိန်သည် ၇၀ °C (၁၅၈ °F) သို့ ရောက်ရှိမည်ဖြစ်သည်။<ref name=ward_brownlee2002/> ယင်းအချိန်မှစ၍ နှစ်ပေါင်း ၅၀၀ မီလီယံခန့်အတွင်း ကမ္ဘာပေါ်တွင် သက်ရှိများ ရှင်သန်နိုင်သေးသည်ဟု ခန့်မှန်းထားသည်။ အကယ်၍ လေထုမှ [[နိုက်ထရိုဂျင်]]အား ဖယ်ထုတ်လိုက်ပါက<ref name=pnas1_24_9576/> နှစ်ပေါင်း ၂.၃ ဘီလီယံခန့်အတွင်း သက်ရှိများ ရှင်သန်နိုင်ကောင်းရှင်သန်နိုင်သေးသည်။ ထို့သို့မဟုတ်ဘဲ နေ၏အပူချိန်သည် တည်ငြိမ်မည်ဟု ယူဆပါကလည်း နှစ်ပေါင်း ၁ ဘီလီယံအတွင်း ခေတ်သစ်သမုဒ္ဒရာများမှ ၂၇ ရာခိုင်နှုန်းသော ရေထုတို့သည် ကမ္ဘာ့အတွင်းပိုင်းအလွှာသို့ ဆင်းသက်ကုန်မည်ဖြစ်သည်။<ref name=hess5_4_569/> 

နေသည် နောင်နှစ်ပေါင်း ၅ ဘီလီယံကြာပါက [[ဧရာမ ကြယ်နီ]]ကြီးအဖြစ်သို့ [[ကြယ်တို့၏ ဆင့်ကဲပြောင်းလဲမှု|ဆင့်ကဲပြောင်းလဲ]]သွားမည်ဖြစ်ပြီး ယခုလက်ရှိအရွယ်အစားထက် အဆပေါင်း ၂၅၀ သို့ ရောက်ရှိကာ ၁ [[AU]] (မိုင်ပေါင်း ၉၃ မီလီယံခန့်) ကြီးထွားလာမည်ဖြစ်သည်။<ref name="sun_future" /><ref name="sun_future_schroder"/> ကမ္ဘာ၏ ကံကြမ္မာသည် မသေချာပေ။ ဧရာမ ကြယ်နီတစ်စင်းအနေဖြင့် နေသည် ယင်း၏ထုထည် ပမာဏ ၃၀ ရာခိုင်နှုန်းအား ဆုံးရှုံးလိုက်ရမည်ဖြစ်ပြီး ဒီရေအကျိုးသက်ရောက်မှု (tidal effect) မရှိပါက ကမ္ဘာပတ်လမ်းသည် နေမှ ၁.၇ AU အကွာသို့ ရွေ့သွားမည်ဖြစ်သည်။ သို့မဟုတ် ဒီရေအကျိုးသက်ရောက်မှု ရှိပါက ကမ္ဘာသည် နေ၏လေထုထဲသို့ တိုးဝင်ကာ အငွေ့ပျံသွားမည်ဖြစ်သည်။<ref name="sun_future" /> နေ၏တောက်ပမှုသည် ယခုထက် အဆပေါင်း ၅၀၀ ပိုမိုတောက်ပလာမည်ဖြစ်ကာ ကမ္ဘာပေါ်ရှိ သက်ရှိများ အကုန်လုံး မဟုတ်သော်မှ အတော်များများကို လွန်ကဲသောအပူချိန်က ပျက်စီးစေမည်ဖြစ်သည်။<ref name="sun_future" /> ၂၀၀၈ ခုနှစ်တွင် ပြုလုပ်သော ပုံတူဖန်တီးမှန်းဆမှု (simulation) တစ်ခုက ကမ္ဘာသည် ဒီရေအကျိုးသက်ရောက်မှုကြောင့် နေ၏လေထုသို့ ဝင်ရောက်ကာ လောင်ကျွမ်းသွားမည်ဟုဆိုသည်။<ref name="sun_future_schroder" />

==ရုပ်ပိုင်းဆိုင်ရာ ဂုဏ်သတ္တိများ==

===ပုံသဏ္ဌာန်===
ကမ္ဘာ၏ပုံသဏ္ဌာန်သည် ထိပ်နှစ်ဘက်ပြား၍ အလယ်တွင် လုံးဝိုင်းသည်။ ကမ္ဘာ၏ လည်ပတ်မှုကြောင့် ဝင်ရိုးစွန်းဒေသများတွင် ပြားချပ်ပြီး [[အီကွေတာ]]တွင် ဖောင်းကားသည်။<ref name=milbert_smith96 /> အီကွေတာရှိ ကမ္ဘာ၏အချင်းသည် ၄၃ ကီလိုမီတာ (၂၇ မိုင်) ရှိပြီး ဝင်ရိုးစွန်း တစ်ခုမှတစ်ခုသို့ အချင်းထက် ပိုများသည်။<ref name="ngdc2006" />

===ဓာတုပစ္စည်း ပါဝင်မှု===
{| class="wikitable" style="float: right; clear: right; margin-left: 2em;"
|+ ကမ္ဘာ့ကျောက်လွှာ၏ ဓာတုပစ္စည်း ပါဝင်မှု<ref name=brown_mussett1981/><ref name="Rudnick2003">{{cite book |chapter=Composition of the Continental Crust |journal=Treatise on Geochemistry |publisher=Elsevier Science |location=New York |first1=R. L. |last1=Rudnick |first2=S. |last2=Gao |title=Treatise on Geochemistry |editor1-first=H. D. |editor1-last=Holland |editor2-first=K. K. |editor2-last=Turekian |volume=3 |pages=1–64 |year=2003 |doi=10.1016/B0-08-043751-6/03016-4 |isbn=978-0-08-043751-4 |bibcode=2003TrGeo...3....1R}}</ref><ref name="White2014">{{cite book |chapter=Composition of the Oceanic Crust |title=Treatise on Geochemistry |publisher=Elsevier Science |location=New York |first1=W. M. |last1=White |first2=E. M. |last2=Klein |author-link2=Emily Klein |editor1-first=H. D. |editor1-last=Holland |editor2-first=K. K. |editor2-last=Turekian |volume=4 |pages=457–96 |year=2014 |doi=10.1016/B978-0-08-095975-7.00315-6 |isbn=978-0-08-098300-4 |hdl=10161/8301}}</ref>
!rowspan="2"|ဒြပ်ပေါင်း
!rowspan="2"|ဖော်မျူလာ
!colspan="2"|ပါဝင်ပစ္စည်း
|-
!style="font-size: smaller;"|ကုန်းမြေ
!style="font-size: smaller;"|သမုဒ္ဒရာ
|-
|[[ဆီလီကာ]]
|style="text-align: center;"|{{chem2|SiO2}}
|style="text-align: right;"|60.2%
|style="text-align: right;"|48.6%
|-
|[[အလူမီနီယမ် အောက်ဆိုဒ်|အလူမီနာ]]
|style="text-align: center;"|{{chem2|Al2O3}}
|style="text-align: right;"|15.2%
|style="text-align: right;"|16.5%
|-
|[[ကယ်လဆီယမ် အောက်ဆိုဒ်|ထုံး]]
|style="text-align: center;"|CaO
|style="text-align: right;"|5.5%
|style="text-align: right;"|12.3%
|-
|[[မဂ္ဂနက်ဆီယမ် အောက်ဆိုဒ်|မဂ္ဂနီဆီယာ]]
|style="text-align: center;"|MgO
|style="text-align: right;"|3.1%
|style="text-align: right;"|6.8%
|-
|iron(II) oxide
|style="text-align: center;"|FeO
|style="text-align: right;"|3.8%
|style="text-align: right;"|6.2%
|-
|[[ဆိုဒီယမ် အောက်ဆိုဒ်]]
|style="text-align: center;"|{{chem2|Na2O}}
|style="text-align: right;"|3.0%
|style="text-align: right;"|2.6%
|-
|[[ပိုတက်ဆီယမ် အောက်ဆိုဒ်]]
|style="text-align: center;"|{{chem2|K2O}}
|style="text-align: right;"|2.8%
|style="text-align: right;"|0.4%
|-
|iron(III) oxide
|style="text-align: center;"|{{chem2|Fe2O3}}
|style="text-align: right;"|2.5%
|style="text-align: right;"|2.3%
|-
|[[ရေ (မော်လီကျူး)|ရေ]]
|style="text-align: center;"|{{chem2|H2O}}
|style="text-align: right;"|1.4%
|style="text-align: right;"|1.1%
|-
|[[ကာဗွန်ဒိုင်အောက်ဆိုဒ်]]
|style="text-align: center;"|{{chem2|CO2}}
|style="text-align: right;"|1.2%
|style="text-align: right;"|1.4%
|-
|[[တိုက်တေနီယမ် ဒိုင်အောက်ဆိုဒ်]]
|style="text-align: center;"|{{chem2|TiO2}}
|style="text-align: right;"|0.7%
|style="text-align: right;"|1.4%
|-
|phosphorus pentoxide
|style="text-align: center;"|{{chem2|P2O5}}
|style="text-align: right;"|0.2%
|style="text-align: right;"|0.3%
|-
!colspan="2"|စုစုပါင်း
!style="text-align: right;"|99.6%
!style="text-align: right;"|99.9%
|}

ကမ္ဘာ့ထုထည်သည် ၅.၉၇×၁၀<sup>၂၄</sup>  ကီလိုဂရမ် နီးပါးခန့်ရှိပြီး အများစုမှာ [[သံ (သတ္တု)|သံ]] (၃၂.၁%)၊ အောက်ဆီဂျင် (၃၀.၁%)၊ [[ဆီလီကွန်]] (၁၅.၁%)၊ [[မဂ္ဂနီစီယမ်]] (၁၃.၉%)၊ ဆာလဖာ (၂.၉%)၊ [[နီကယ်]] (၁.၈%)၊ [[ကယ်လစီယမ်]] (၁.၅%)၊ [[အလူမီနီယမ်]] (၁.၄%) နှင့် ကျန်သော ဒြပ်စင်များ ၁.၂% ပါဝင်သည်။ ပင်မအူတိုင်တွင် သံ ၈၈.၈%၊ နီကယ် ၅.၈%၊ ဆာလဖာ ၄.၅% တို့ဖြင့် ဖွဲ့စည်းထားသည်ဟု ခန့်မှန်းရသည်။<ref name=pnas71_12_6973/>  

ကျောက်မာလွှာတွင် တွေ့ရသော ကျောက်ခဲအများစုသည် အောက်ဆိုဒ်များ ဖြစ်ကြသည်။ အဓိကအားဖြင့် [[ကလိုရင်း]]၊ [[ဆာလဖာ]]နှင့် [[ဖလိုရင်း]]တို့ဖြစ်ကြသည်။ ကျောက်မာလွှာ၏ ၉၉ ရာခိုင်နှုန်းကိုမူ ဆီလီကာ၊ အလူမီနာ၊ အိုင်းယွန်း အောက်ဆိုဒ်၊ ထုံး၊ မဂ္ဂနီဆီယာ၊ ပိုတက်နှင့် ဆိုဒါတို့ဖြင့် ဖွဲ့စည်းထားသည်။<ref name=brown_mussett1981/><ref name=pnas71_12_6973/>

===မျက်နှာပြင်===
[[File:Earth dry elevation.stl|thumb|Left|ရေမပါရှိသော – လက်ရှိကမ္ဘာဂြိုဟ် (သုံးဘက်မြင် စက်ဝိုင်းလုံးပုံစံမြင်ရန် နှိပ်၍ချဲ့ကြည့်ပါ)။]]
ကမ္ဘာ့ မျက်နှာပြင် စုစုပေါင်း ဧရိယာသည် စတုရန်းမိုင်ပေါင်း ၁၉၇ မီလီယံ ရှိသည်။<ref name="Pidwirny 2006_8"/> ယင်း၏ ၇၀.၈ ရာခိုင်နှုန်း<ref name="Pidwirny 2006_8"/> (စတုရန်းမိုင်ပေါင်း ၁၃၉.၄၃ မီလီယံ) မှာ ပင်လယ်ရေ မျက်နှာပြင်အောက်တွင် တည်ရှိပြီး ပင်လယ်ရေဖြင့် ဖုံးလွှမ်းထားသည်။<ref>{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html |title=World Factbook |publisher=Cia.gov |accessdate=2 November 2012 |archivedate=5 January 2010 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100105171656/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html }}</ref> ရေဖြင့် ဖုံးလွှမ်းမထားသော လက်ကျန် ၂၉.၂% များမှာ တောင်တန်းများ၊ [[ကန္တာရ]]များနှင့် အခြားသော ကုန်းမြေများဖြစ်သည်။ ကုန်းမြေမျက်နှာပြင်၏ ပင်လယ်ရေမျက်နှာပြင်အမြင့်မှာ အနိမ့်ဆုံးဖြစ်သော [[ပင်လယ်သေ]]ဒေသ၌ −၄၁၈ မီတာရှိပြီး အမြင့်ဆုံးဖြစ်သော [[ဧဝရတ်တောင်]]တွင် ၈၈၄၈ မီတာ ရှိသည်။ ကုန်းမြေ၏ ပင်လယ်ရေ မျက်နှာပြင်အမြင့် ပျမ်းမျှအမြင့်မှာ ၇၉၇ မီတာ ရှိသည်။<ref>{{cite web |url=https://ngdc.noaa.gov/mgg/global/etopo1_surface_histogram.html |title=Hypsographic Curve of Earth's Surface from ETOPO1 |first=National Geophysical Data |last=Center |website=ngdc.noaa.gov |accessdate=24 June 2018 |archivedate=15 September 2017 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170915114233/https://ngdc.noaa.gov/mgg/global/etopo1_surface_histogram.html }}</ref> [[အနည်ကျကျောက်]]များသည် ကမ္ဘာ့အပြင်ဘက်ကျောက်လွှာ၏ ၅ ရာခိုင်နှုန်းသာ ပါဝင်ဖွဲ့စည်းထားသော်လည်း ကမ္ဘာ့တိုက်ကြီးများ၏ မျက်နှာပြင်ကိုမူ အနည်ကျကျောက်များက ၇၅ ရာခိုင်နှုန်း လွှမ်းမိုးထားသည်။<ref name=jessey /> စုစုပေါင်း စိုက်ပျိုးနိုင်သောမြေသည် ကုန်းမြေ၏ ၁၀.၉ ရာခိုင်နှုန်းရှိပြီး ၁.၃ ရာခိုင်နှုန်းသည် အမြဲတမ်း စိုက်ပျိုးမြေများဖြစ်ကြသည်။<ref>{{cite web |title=World Bank arable land |url=http://data.worldbank.org/indicator/AG.LND.ARBL.ZS/countries/1W?display=graph |publisher=World Bank |access-date=19 October 2015 |accessdate=23 November 2021 |archivedate=2 October 2015 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151002170510/http://data.worldbank.org/indicator/AG.LND.ARBL.ZS/countries/1w?display=graph }}</ref><ref>{{cite web |title=World Bank permanent cropland |url=http://data.worldbank.org/indicator/AG.LND.CROP.ZS/countries?display=graph |publisher=World Bank |access-date=19 October 2015 |accessdate=23 November 2021 |archivedate=13 July 2015 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150713131245/http://data.worldbank.org/indicator/AG.LND.CROP.ZS/countries?display=graph }}</ref> ကုန်းမြေမျက်နှာပြင်၏ ၄၀ ရာခိုင်နှုန်းအား [[စိုက်ပျိုးမွေးမြူရေး]]အတွက် အသုံးပြုသည်။ ခန့်မှန်းခြေ သီးနှံပင်စိုက်ပျိုးရေးအတွက် စတုရန်းမိုင် ၆.၄ သန်း၊ မွေးမြူရေးအတွက် စတုရန်းမိုင် ၁၂.၉ သန်း အသီးသီး အသုံးချသည်။<ref name="Hooke2012">{{cite journal |url=https://www.geosociety.org/gsatoday/archive/22/12/pdf/gt1212.pdf |title=Land transformation by humans: A review |journal=GSA Today |first1=Roger LeB. |last1=Hooke |first2=José F. |last2=Martín-Duque |first3=Javier |last3=Pedraza |volume=22 |issue=12 |pages=4–10 |date=December 2012 |doi=10.1130/GSAT151A.1 }} {{Cite web |title=မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ |url=https://www.geosociety.org/gsatoday/archive/22/12/pdf/gt1212.pdf |accessdate=24 June 2018 |archivedate=9 January 2018 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180109181247/https://www.geosociety.org/gsatoday/archive/22/12/pdf/gt1212.pdf }}</ref>

===ရေထု===
ကမ္ဘာမျက်နှာပြင်၌ ရေပေါများခြင်းသည် နေအဖွဲ့အစည်းရှိ အခြားသောဂြိုဟ်များထဲမှ ''ဂြိုဟ်ပြာ'' ဟု ခွဲခြားနိုင်ခြင်းဖြစ်သည်။ ကမ္ဘာ့ရေထုတွင် အဓိကအားဖြင့် ပင်လယ်သမုဒ္ဒရာတို့ပါဝင်သည်။ သို့သော် နည်းစနစ်ကျကျဆိုပါက မြစ်၊ ချောင်း၊ အင်း၊ အိုင်၊ ကုန်းတွင်းပိုင်းပင်လယ်နှင့် မြေအောက်ရေတို့ ပါဝင်သည်။ အနက်ဆုံး မြေအောက်ရေ တည်ရှိရာမှာ [[ပစိဖိတ်သမုဒ္ဒရာ]]အတွင်းရှိ မာရီနာချောက် (Mariana Trench) ၏ ချန်လင်ဂျာဒီး (Challenger Deep) ဖြစ်ပြီး မီတာ ၁၀၉၁၁.၁ (ပေ ၃၅၇၉၉) ရှိသည်။ သမုဒ္ဒရာများ၏ ထုထည်သည် ၁.၃၅×၁၀<sup>၁၈</sup> နီးပါးခန့် သို့မဟုတ် ကမ္ဘာမြေ ထုထည်၏ ၁/၄၄၀၀ ဖြစ်သည်။ သမုဒ္ဒရာများသည် ဧရိယာအားဖြင့် စတုရန်းမိုင်ပေါင်း ၁၃၉.၇ မီလီယံရှိပြီး ပျမ်းမျှအနက်မှာ ၃၆၈၂ မီတာ (၁၂၀၈၀ ပေ) ရှိကာ ကမ္ဘာ့မျက်နှာပြင်သည် ချောမွေ့နေမည်ဆိုပါက ပျမ်းမျှအနက်သည် ၂.၇ မှ ၂.၈ ကီလိုမီတာ ရှိမည်ဖြစ်သည်။<ref>{{cite encyclopedia |url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/559627/sphere-depth-of-the-ocean |title=sphere depth of the ocean&nbsp;– hydrology |encyclopedia=Encyclopædia Britannica |accessdate=12 April 2015}}</ref><ref>{{cite web |url=https://ase.tufts.edu/cosmos/print_chapter.asp?id=4 |title=Third rock from the Sun&nbsp;– restless Earth |work=NASA's Cosmos |accessdate=12 April 2015 |archivedate=6 November 2015 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151106230149/http://ase.tufts.edu/cosmos/print_chapter.asp?id=4 }}</ref> ရေအားလုံး၏ ၉၇.၅ ရာခိုင်နှုန်းသည် ရေငန်များဖြစ်ပြီး ကျန် ၂.၅ ရာခိုင်နှုန်းမှာ ရေချိုဖြစ်ကာ<ref>{{Cite book|title=On Water|url=https://www.eib.org/en/publications/eib-big-ideas-on-water|access-date=7 December 2020|website=European Investment Bank|year=2019|doi=10.2867/509830|language=en|author1=European Investment Bank|publisher=European Investment Bank|isbn=9789286143199|archive-date=29 November 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201129051604/https://www.eib.org/en/publications/eib-big-ideas-on-water|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|title=Chart: Globally, 70% of Freshwater is Used for Agriculture|url=https://blogs.worldbank.org/opendata/chart-globally-70-freshwater-used-agriculture|access-date=7 December 2020|website=World Bank Blogs|date=22 March 2017|last1=Khokhar|first1=Tariq|language=en|accessdate=22 November 2021|archivedate=6 December 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201206080843/https://blogs.worldbank.org/opendata/chart-globally-70-freshwater-used-agriculture}}</ref> ရေချို ၆၈.၇ ရာခိုင်နှုန်းသည် ရေခဲလွှာများ၌ တည်ရှိသည်။<ref>{{cite web|last1=Perlman|first1=Howard|date=17 March 2014|title=The World's Water|url=https://water.usgs.gov/edu/earthwherewater.html|access-date=12 April 2015|work=USGS Water-Science School|accessdate=25 June 2018|archivedate=22 April 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150422113320/http://water.usgs.gov/edu/earthwherewater.html}}</ref> ကမ္ဘာ၏ အအေးဆုံးဒေသများတွင် နှင်းများသည် ပုံစံမပျက် ရေခဲအဖြစ် တည်ရှိကြသည်။ ယင်းနှင်းများ၊ ရေခဲများသည် ကြာလာသော် ရေခဲလွှာများဖြစ်တည်လာကြသည်။ အာတိတ်ဒေသရှိ ရေခဲပင်လယ်သည် အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုနီးပါးခန့် ကြီးမားလှသည်။ သို့သော် ရာသီဥတုဖောက်ပြန်ပြောင်းလဲမှုများကြောင့် လျင်မြန်စွာ ဆုတ်ယုတ်လျက်ရှိသည်။<ref>{{Cite book|last=Hendrix|first=Mark|title=Earth Science: An Introduction|publisher=Cengage|year=2019|isbn=978-0-357-11656-2|location=Boston|page=329}}</ref>

ကမ္ဘာ့သမုဒ္ဒရာများ၏ ပျမ်းမျှ ရေငန်နှုန်းမှာ ပင်လယ်ရေ ၁ ကီလိုဂရမ်တွင် ၃၅ ဂရမ်နှုန်း ဖြစ်သည်။ ဆားအများစုကို မီးတောင်ပေါက်ကွဲခြင်းမှ ထွက်လာသည်။ သမုဒ္ဒရာများသည် လေထုထဲရှိ ဓာတ်ငွေ့များကို ပျော်ဝင်သွားစေသည့် သိုလှောင်ကန်များဖြစ်ကြပြီး ယင်းသည် ပင်လယ်နေသတ္တဝါများ ရှင်သန်ရန် အရေးပါသည်။<ref name=natsci_oxy4 /> ပင်လယ်ရေများသည် ကမ္ဘာ့ရာသီဥတုများပေါ်တွင် လွှမ်းမိုးမှုရှိပြီး သမုဒ္ဒရာများသည် အပူလှောင်ကန်အဖြစ် ပြုမူပေးသည်။<ref name=michon2006 /> သမုဒ္ဒရာများရှိ အပူချိန်ပြောင်းလဲမှုများသည် [[အယ်လ်နီညို]]ကဲ့သို့ သိသာသော ရာသီဥတု ပြောင်းလဲမှုများကို ဖြစ်ပေါ်စေသည်။<ref name=sample2005 />

===လေထု===
{{Main|ကမ္ဘာ့လေထု}}
[[File:MODIS Map.jpg|thumb|ကမ္ဘာဂြိုဟ်အား တိမ်ဖုံးလွှမ်းထားသောပုံကို [[နာဆာ]]၏ ဂြိုဟ်တုမှ ရိုက်ကူးထားသည်]]
မြေမျက်နှာပြင်အား သက်ရောက်သော ပျမ်းမျှ ကမ္ဘာ့လေထုဖိအားသည် ကီလိုမီတာ ၈.၅ အမြင့်၌ ၁၀၁.၃၂၅ KPa (၁၄.၆၉၅၉ psi) ဖြစ်သည်။<ref name="Exline2006">{{cite book|last1=Exline|first1=Joseph D.|url=https://www.nasa.gov/pdf/288978main_Meteorology_Guide.pdf|title=Meteorology: An Educator's Resource for Inquiry-Based Learning for Grades 5–9|last2=Levine|first2=Arlene S.|last3=Levine|first3=Joel S.|date=2006|publisher=NASA/Langley Research Center|page=6|id=NP-2006-08-97-LaRC|access-date=23 November 2021|archive-date=28 May 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180528181043/https://www.nasa.gov/pdf/288978main_Meteorology_Guide.pdf|url-status=live}}</ref> ခြောက်သွေ့သော လေထုတွင် [[နိုက်ထရိုဂျင်]] ၇၈%၊ [[အောက်ဆီဂျင်]] ၂၁%၊ [[ကာဗွန်ဒိုင်အောက်ဆိုဒ်]]၊ ရေငွေ့နှင့် အခြားဓာတ်ငွေ့များ ပါဝင်သည်။<ref name="Exline2006" />ရေငွေ့ ပါဝင်မှုသည် ၀.၀၁ ရာခိုင်နှုန်းနှင့် ၄ ရာခိုင်နှုန်းကြားတွင် ပြောင်းလဲလျက်တည်ရှိသည်။<ref name="Exline2006" /> သို့သော် ပျမ်းမျှမှာ ၁ ရာခိုင်နှုန်းဖြစ်သည်။<ref name="earth_fact_sheet" /> [[ထရိုပိုစဖီးယား အလွှာ|ထရိုပိုစဖီးယားလွှာ]]၏ အမြင့်သည် ဝင်ရိုးစွန်း၌ ၈ ကီလိုမီတာ (၅ မိုင်) နှင့် [[အီကွေတာ]]တွင် ၁၇ ကီလိုမီတာ (၁၁ မိုင်) ဝန်းကျင်ရှိသည်။<ref name=geerts_linacre97 /> ကမ္ဘာ့လေထု၏ ဘိုင်အိုစဖီးယားတွင် [[အိုဇုန်းလွှာ]] တည်ရှိပြီး သက်ရှိများ ရှင်သန်ရန်အတွက် အန္တရာယ်ရှိသော [[ခရမ်းလွန်ရောင်ခြည်]]ကို ကာကွယ်ပေးသည်။<ref name="Harrison 2002" /> လေထုသည် ဥက္ကာခဲများအား မြေမျက်နှာပြင်သို့ မကျရောက်ခင် လောင်ကျွမ်းစေပြီး အပူချိန်ကို ချိန်ညှိပေးသည်။<ref name="atmosphere" /> ဤဖြစ်စဉ်အား ဖန်လုံအိမ် အကျိုးသက်ရောက်မှုဟုခေါ်ကာ မြေပြင်မှ ထုတ်လုပ်သော အပူများကို ဖမ်းယူထားခြင်းဖြစ်သည်။ ဖန်လုံအိမ် အကျိုးသက်ရောက်မှုကို အဓိကဖြစ်စေသောအရာများမှာ ရေငွေ့၊ ကာဗွန်ဒိုင်အောက်ဆိုဒ်၊ [[မီသိန်း]]၊ နိုက်ထရိုက်အောက်ဆိုဒ်နှင့် [[အိုဇုန်း]]တို့ ဖြစ်ကြသည်။ ဤကဲ့သို့ အပူသိုလှောင်သည့်ဖြစ်စဉ် မရှိပါက လက်ရှိအပူချိန် +၁၅ °C (၅၉ °F)<ref name="Pidwirny2006_7" /> နှင့် ဆန့်ကျင်ဘက် −၁၈ °C (၀ °F) သို့ ရောက်ရှိမည်ဖြစ်ပြီး သက်ရှိများ ဖြစ်တည်ခဲ့လိမ့်မည် မဟုတ်ပေ။ ၂၀၁၇ ခုနှစ် မေလတွင် ကမ္ဘာ့လေထုရှိ ရေခဲ ပုံဆောင်ခဲမှ ရောင်ပြန်ဟပ်သော အလင်းကို မိုင်ပေါင်းများစွာဝေးသော [[ဂြိုဟ်တု]]တစ်ခုမှ မြင်ခဲ့ရသည်။<ref name="NYT-20170519">{{cite news |last=St. Fleur |first=Nicholas |title=Spotting Mysterious Twinkles on Earth From a Million Miles Away |url=https://www.nytimes.com/2017/05/19/science/dscovr-satellite-ice-glints-earth-atmosphere.html |date=19 May 2017 |work=The New York Times |accessdate=20 May 2017 |archivedate=20 May 2017 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170520002922/https://www.nytimes.com/2017/05/19/science/dscovr-satellite-ice-glints-earth-atmosphere.html }}</ref><ref name="GRL-201760515">{{cite journal |last1=Marshak |first1=Alexander |last2=Várnai |first2=Tamás |last3=Kostinski |first3=Alexander |title=Terrestrial glint seen from deep space: oriented ice crystals detected from the Lagrangian point |url=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/2017GL073248/abstract |date=15 May 2017 |journal=Geophysical Research Letters |doi=10.1002/2017GL073248 |accessdate=20 May 2017 |volume=44 |issue=10 |pages=5197–5202 |bibcode=2017GeoRL..44.5197M }} {{Cite web |title=မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ |url=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/2017GL073248/abstract |accessdate=25 June 2018 |archivedate=26 December 2017 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171226014559/http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/2017GL073248/abstract }}</ref>

===မိုးလေဝသနှင့် ရာသီဥတု===
{{Main|မိုးလေဝသ|ရာသီဥတု}}
ကမ္ဘာ၏လေထုတွင် ပုံသေနယ်နိမိတ်မရှိဘဲ၊ အတွင်းဘက်မှ အပြင်ဘက်သို့ တဖြည်းဖြည်း ပါးလွှာလာပြီး အပြင်ဘက်အာကာသထဲသို့အရောက်တွင် မေးမှိန်သွားသည်။ လေထု၏ လေးပုံသုံးပုံသည် မြေမျက်နှာပြင်မှ ပထမဆုံး ၁၁ ကီလိုမီတာ (၆.၈ မိုင်) အတွင်း၌ ပါဝင်သည်။ အနိမ့်ဆုံးအလွှာကို ထရိုပိုစဖီးယားဟုခေါ်သည်။ နေမှလာသော စွမ်းအင်သည် ဤအလွှာကို အပူပေးပြီး လေကို ပြန့်ကားမှုဖြစ်စေသည်။ ဤသိပ်သည်းမှု နည်းသောလေသည် မြင့်တက်လာပြီး အေးမြ၍ သိပ်သည်းမှုများသောလေဖြင့် အစားထိုးသွားသည်။ ရလဒ်အနေဖြင့် အပူစွမ်းအင် ဖြန့်ဖြူးခြင်းမှတဆင့် လေထုလည်ပတ်မှုကိုဖြစ်စေကာ [[မိုးလေဝသ]]နှင့် [[ရာသီဥတု]]များကို ဖြစ်ပေါ်စေသည်။<ref name=rahmstorf2003 />
{{multiple image
| align = left
| direction = vertical
| width = 150
| image1 = Dorian 2019-08-30 1618Z.jpg
| caption1 = [[ဟာရီကိန်း ဒိုရီယန်]]ကို ၂၀၁၉ ခုနှစ် ဩဂုတ်လ ၃၀ ရက်နေ့တွင် [[နိုင်ငံတကာ အာကာသစခန်း]]မှမြင်ရပုံ
| image2 = Image-Ulmus pumila (Ulmus gobicus) in Gobi Desert.jpg
| caption2 = [[ဂိုဘီသဲကန္တာရ]]ရှိ သစ်ပင်နှင့် တိမ်တိုက်များ
}}

မြေမျက်နှာပြင်သို့ကျရောက်သော [[နေရောင်ခြည်စွမ်းအင်]]သည် လတ္တီကျု့ များလာသည်နှင့်အမျှ လျော့နည်းသွားသည်။ လတ္တီကျု အမြင့်ပိုင်းတွင် [[နေရောင်ခြည်]]သည် မြေမျက်နှာပြင်သို့ ထောင့်အနိမ့်ဖြင့် ရောက်ရှိသည်။ ထို့ကြောင့် နေရောင်ခြည်သည် ပိုမိုထူထပ်သော လေထုကို ဖြတ်သန်းရသည်။ ရလဒ်အဖြစ် ပင်လယ်ရေမျက်နှာပြင်အမြင့်ရှိ ပျမ်းမျှ နှစ်စဉ်အပူချိန်သည် အီကွေတာမှ လတ္တီကျု ၁ ဒီဂရီလျှင် ၀.၄ စင်တီဂရိတ် (၀.၇ ဖာရင်ဟိုက်) နှုန်းဖြင့် လျော့နည်းသွားသည်။<ref name="sadava_heller2006" />

တည်နေရာ၏ ရာသီဥတုများကို သက်ရောက်စေသော အခြားအချက်မှာ သမုဒ္ဒရာများနှင့် နီးကပ်မှုဖြစ်သည်။<ref>{{cite book|last1=Rohli|first1=Robert. V.|title=Climatology|last2=Vega|first2=Anthony J.|publisher=Jones & Bartlett Learning|year=2018|isbn=978-1-284-12656-3|edition=fourth|page=49}}</ref> သမုဒ္ဒရာများနှင့် နီးကပ်သောနေရာများသည် ပုံမှန်အားဖြင့် အေးမြသောနွေရာသီနှင့် ပူနွေးသောဆောင်းရာသီများ ရှိတတ်ကြသည်။ အကြောင်းမှာ သမုဒ္ဒရာများသည် အပူပမာဏကို ပိုမိုသိုလှောင်နိုင်သောကြောင့် ဖြစ်သည်။ သမုဒ္ဒရာများ၏ အပူဓာတ် သို့မဟုတ် အအေးဓာတ်ကို လေတိုက်ခြင်းဖြင့် ကုန်းမြေသို့ ပို့ဆောင်ပေးသည်။<ref>{{cite book|last1=Rohli|first1=Robert. V.|title=Climatology|last2=Vega|first2=Anthony J.|publisher=Jones & Bartlett Learning|year=2018|isbn=978-1-284-12656-3|edition=fourth|page=32}}</ref>  

ရေငွေ့များသည် မြေမျက်နှာပြင်ရှိ အငွေ့ပျံခြင်းမှတဆင့် လေထုထဲသို့ လှည့်လည်ကြသည်။ လေထုအခြေအနေသည် ပူနွေးစိုထိုင်းပါက ရေသည် စုဖွဲ့ကာ မိုးရွာသွန်းခြင်းအဖြစ် မြေပြင်ပေါ်သို့ ပြန်လည်ကျရောက်သည်။<ref name="moran2005" /> ထိုအခါ ရေအများစုသည် အနိမ့်ပိုင်းသို့ မြစ်ချောင်းများမှတဆင့် သမုဒ္ဒရာများ သို့မဟုတ် ရေကန်များသို့ ပြန်လည်ရောက်ရှိသွားသည်။ ဤရေသံသရာသည် မြေပြင်ပေါ်ရှိ သက်ရှိများအတွက် မရှိမဖြစ် အရေးပါသော ယန္တရားဖြစ်သည်။ မိုးရွာသည့်ပုံစံသည် တစ်နှစ်လျှင် မီတာများစွာမှ မီလီမီတာအောက်အထိ ကျယ်ပြန့်စွာ ခြားနားကြသည်။ လေထုလည်ပတ်မှု၊ ပထဝီဝင် သွင်ပြင်များနှင့် အပူချိန်ကွဲပြားခြားနားချက်များသည် ဒေသတစ်ခု၏ ပျမ်းမျှ မိုးရွာသွန်းနှုန်းကို အဆုံးအဖြတ်ပေးသည်။<ref name="hydrologic_cycle" />

အသုံးများသော [[ကော့(ခ်)ပန်ရာသီဥတုခွဲခြားမှုများ|ကော့ပန် ရာသီဥတုခွဲမှုစနစ်]]တွင် အုပ်စု ၅ ခုပါဝင်ပြီး အပူပိုင်း ရာသီဥတု၊ ခြောက်သွေ့ ရာသီဥတု၊ သမပိုင်း ရာသီဥတု၊ တိုက်ကြီး ရာသီဥတုနှင့် ဝင်ရိုးစွန်း ရာသီဥတုဟူ၍ ဖြစ်ကြသည်။ ယင်းအုပ်စု ၅ ခုကိုလည်း ပိုမိုတိကျသော ရာသီဥတု အမျိုးအစားခွဲများအဖြစ် ထပ်မံခွဲခြားသေးသည်။<ref name="berger2002" /> ကော့ပန် ရာသီဥတုခွဲမှုစနစ်သည် အပူချိန်နှင့် မိုးရွာသွန်းနှုန်းအပေါ် အခြေခံ၍ နယ်မြေဒေသများကို ခွဲခြားပေးသည်။<ref>{{cite book|last1=Rohli|first1=Robert. V.|title=Climatology|last2=Vega|first2=Anthony J.|publisher=Jones & Bartlett Learning|year=2018|isbn=978-1-284-12656-3|edition=fourth|page=159}}</ref> ပူပြင်းသော ကန္တာရများတွင် မျက်နှာပြင် လေအပူချိန်သည် ၅၅ ဒီဂရီ စင်တီဂရိတ် (၁၃၁ ဖာရင်ဟိုက်) အထိ မြင့်တက်နိုင်ပြီး [[အန္တာတိက]]ဒေသတွင် အနုတ် ၈၉ ဒီဂရီ စင်တီဂရိတ် (−၁၂၈ ဖာရင်ဟိုက်) အထိ ကျဆင်းနိုင်သည်။<ref>{{Cite journal|last1=El Fadli|first1=Khalid I.|last2=Cerveny|first2=Randall S.|last3=Burt|first3=Christopher C.|last4=Eden|first4=Philip|last5=Parker|first5=David|last6=Brunet|first6=Manola|last7=Peterson|first7=Thomas C.|last8=Mordacchini|first8=Gianpaolo|last9=Pelino|first9=Vinicio|last10=Bessemoulin|first10=Pierre|last11=Stella|first11=José Luis|date=2013|title=World Meteorological Organization Assessment of the Purported World Record 58°C Temperature Extreme at El Azizia, Libya (13 September 1922)|journal=Bulletin of the American Meteorological Society|language=en|volume=94|issue=2|pages=199–204|doi=10.1175/BAMS-D-12-00093.1|bibcode=2013BAMS...94..199E|issn=0003-0007|doi-access=free}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Turner|first1=John|last2=Anderson|first2=Phil|last3=Lachlan‐Cope|first3=Tom|last4=Colwell|first4=Steve|last5=Phillips|first5=Tony|last6=Kirchgaessner|first6=Amélie|last7=Marshall|first7=Gareth J.|last8=King|first8=John C.|last9=Bracegirdle|first9=Tom|last10=Vaughan|first10=David G.|last11=Lagun|first11=Victor|date=2009|title=Record low surface air temperature at Vostok station, Antarctica|journal=Journal of Geophysical Research: Atmospheres|language=en|volume=114|issue=D24|page=D24102|doi=10.1029/2009JD012104|bibcode=2009JGRD..11424102T|issn=2156-2202|doi-access=free}}</ref>

===အပေါ်ပိုင်း လေထု===
[[ထရိုပိုစဖီးယား အလွှာ]]၏အပေါ်ရှိ လေထုကို [[စထရာတိုစဖီးယား အလွှာ]]၊ မီဆိုစဖီးယား အလွှာနှင့် သာမိုစဖီးယား အလွှာဟူ၍ ပိုင်းခြားထားသည်။<ref name="atmosphere" /> အလွှာတစ်ခုချင်းစီတွင် အမြင့်အလိုက် အပူချိန်ခြားနားမှု ရှိကြသည်။ ယင်း၏အလွန်တွင် အက်ဇိုစဖီးယား (exosphere) သည် ပါးလွာသော မဂ္ဂနတိုစဖီးယား (magnetosphere) အဖြစ်သို့ ရောက်ရှိသွားသည်။ ယင်းနယ်မြေတွင် ဘူမိသံလိုက်စက်ကွင်းများသည် နေလေများဖြင့် အပြန်အလှန်အကျိုးသက်ရောက်ကြသည်။<ref name=sciweek2004 /> စထရာတိုစဖီးယားလွှာအတွင်း [[အိုဇုန်းလွှာ]]တည်ရှိပြီး ကမ္ဘာမြေရှိ သက်ရှိများအတွက် အရေးပါကာ ခရမ်းလွန်ရောင်ခြည်၏ အန္တရာယ်မှ ကာကွယ်ပေးသည်။ ကမ္ဘာ့မျက်နှာပြင်မှ {{Convert|100|km|mi|abbr=on}} အကွာအဝေးကို လေထုနှင့် [[အပြင်ဘက် အာကာသ]]ဟု သတ်မှတ်ထားသည်။<ref name=cordoba2004 />

==ပတ်လမ်းနှင့် လည်ပတ်ခြင်း==
===လည်ပတ်ခြင်း===
[[File:EpicEarth-Globespin(2016May29).gif|thumb|right|ကမ္ဘာလည်ပတ်နေပုံအား [[:en:Deep Space Climate Observatory|DSCOVR EPIC]] မှ ၂၀၁၆ ခုနှစ် မေလ ၂၉ ရက်နေ့တွင် ရိုက်ကူးထားပုံ။]]
ကမ္ဘာသည် နေကို တူရူပြု၍ မိမိဝင်ရိုးပေါ်တွင် ၂၄ နာရီ (၈၆၄၀၀ စက္ကန့်) လျှင် တစ်ကြိမ်လည်ပတ်ပြီး အခြားဝေးကွာသောကြယ်များကို တူရူပြုပါက ၂၃ နာရီ ၅၆ မိနစ် ၄ စက္ကန့်လျင် တစ်ကြိမ်နှုန်း လည်ပတ်သည်။<ref name="IERS" /><ref group="n" name="Aoki" /> ကမ္ဘာ၏ လည်ပတ်နှုန်းသည် အချိန်ကြာလာသည်နှင့်အမျှ နှေးကွေးလာသည်။ အတိတ်ကာလများ၏ တစ်ရက်တာသည် ယနေ့ခေတ်ထက် ပိုမိုတိုတောင်းခဲ့သည်။ ယင်းသို့ဖြစ်ရခြင်းမှာ ကမ္ဘာနှင့် လကမ္ဘာကြားရှိ ဒီရေအကျိုးသက်ရောက်မှု (tidal effect) ကြောင့် ဖြစ်သည်။ ကမ္ဘာမြေ၏ လည်ပတ်နှုန်းသည် ၁၉ ရာစုနှစ်နှင့်စာလျှင် ပိုမိုရှည်ကြာပြီး ယခုအခါ ရက်တိုင်း၌ ၀ မှ ၂ မီလီစက္ကန့်ကြား ပြောင်းလဲလျက်ရှိသည်။<ref name=USNO_TSD/><ref>{{cite journal |title=Rapid Service/Prediction of Earth Orientation |journal=IERS Bulletin-A |date=9 April 2015 |volume=28 |issue=15 |url=http://maia.usno.navy.mil/ser7/ser7.dat |accessdate=12 April 2015 |format=.DAT file (displays as plaintext in browser) }} {{Cite web |title=မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ |url=http://maia.usno.navy.mil/ser7/ser7.dat |access-date=25 June 2018 |archive-date=14 March 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150314182157/http://maia.usno.navy.mil/ser7/ser7.dat }} {{Cite web |title=မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ |url=http://maia.usno.navy.mil/ser7/ser7.dat |accessdate=25 June 2018 |archivedate=14 March 2015 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150314182157/http://maia.usno.navy.mil/ser7/ser7.dat }}</ref>

===ပတ်လမ်း===
[[File:PIA23645-Earth-PaleBlueDot-6Bkm-Voyager1-orig19900214-upd20200212.jpg|thumb|upright|''[[ဗွိုင်ယေဂျာ ၁]]'' အာကာသယာဉ်က မိုင်ပေါင်း ၄ ဘီလီယံ နီးပါးခန့် အကွာအဝေးမှ ရိုက်ကူးထားသော ''[[အပြာဖျော့အစက်]]'' အမည်ရ ကမ္ဘာဂြိုဟ်ဖြစ်သည်၊ [[အလင်းအလျင်]]ဖြင့်ဆိုပါက ၅.၆ နာရီ ခရီးကွာဝေးသည်။<ref name="NASA-20200212">{{cite news |author=Staff |title=Pale Blue Dot Revisited |url=https://photojournal.jpl.nasa.gov/catalog/PIA23645 |date=12 February 2020 |work=[[NASA]] |access-date=12 February 2020 |accessdate=22 November 2021 |archivedate=12 February 2020 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20200212230826/https://photojournal.jpl.nasa.gov/catalog/PIA23645 }}</ref>]]
ကမ္ဘာသည် နေကိုဗဟိုပြု၍ ပျမ်းမျှ ကီလိုမီတာ ၁၅၀ မီလီယံ (၉၃ မီလီယံမိုင်) အကွာအဝေးမှ လှည့်ပတ်လျက်ရှိကာ မိမိဝင်ရိုးပေါ်တွင် ၁ ပတ် လှည့်ပတ်မိရန် ပျမ်းမျှ ၂၄ နာရီ ကြာမြင့်သည်။ ကမ္ဘာ၏ ပတ်လမ်းအမြန်နှုန်းသည် တစ်စက္ကန့်လျင် ၂၉.၇၈ ကီလိုမီတာ (တစ်နာရီလျင် မိုင်ပေါင်း ၆၆၆၀၀) နှုန်းဖြစ်သည်။ ယင်းအမြန်နှုန်းဖြင့် ကမ္ဘာ၏ အချင်း ၁၂၇၄၂ ကီလိုမီတာ (၇၉၁၈ မိုင်) အား ၇ မိနစ်အတွင်း၊ ၃၈၄၀၀၀ ကီလိုမီတာ (၂၃၉၀၀၀ မိုင်) ကွာဝေးသော လကမ္ဘာသို့ ၃.၅ နာရီတို့ဖြင့် ခရီးပေါက်နိုင်သည်။<ref name="earth_fact_sheet" /> 

ကမ္ဘာ၏ ဒြပ်ဆွဲငင်အား လွှမ်းမိုးသောနယ်မြေကို ဟေးလ်စဖီးယား (Hill sphere) ဟုခေါ်ပြီး အချင်းဝက်အားဖြင့် ၉၃၀,၀၀၀ မိုင် (၁.၅ မီလီယံ ကီလိုမီတာ) ရှိသည်။<ref name="vazquez_etal2006" /><ref group="n" name="hill_radius" /> ယင်းသည် အခြားပိုမိုဝေးကွာသော နေနှင့် ဂြိုဟ်များ၏ ဒြပ်ဆွဲငင်အားထက် ကမ္ဘာ၏ဒြပ်ဆွဲငင်အားက ပိုမိုအားပြင်းနိုင်သည့် အများဆုံးအကွာအဝေး ဖြစ်သည်။ အရာဝတ္ထုများသည် ဤအချင်းဝက်အတွင်း လည်ပတ်ရမည်ဖြစ်သည်။ သို့မဟုတ်ပါက နေ၏ ဒြပ်ဆွဲငင်အားနှင့် သက်ဆိုင်သွားမည်ဖြစ်သည်။<ref name="vazquez_etal2006" />

ကမ္ဘာသည် နေအဖွဲ့အစည်းနှင့်အတူ [[နဂါးငွေ့တန်း ဂလက်ဆီ]]၌ တည်ရှိပြီး ဗဟိုမှ [[အလင်းနှစ်]] ၂၈၀၀ ကွာဝေးသည်။ ယင်းသည် [[အိုရိုင်ယွန် လက်မောင်း]]ရှိ ဂလက်တစ်ပြင်ညီ (galactic plane) ၏ အလင်းနှစ် ၂၀ ခန့်တွင် တည်ရှိသည်။<ref name="nasa20051201" />

==ကမ္ဘာ-ဂြိုဟ်ရံလ စနစ်== 
===လကမ္ဘာ===
{{Main|လကမ္ဘာ}}
{| class="wikitable" style="float: right; margin-left: 0.5em;"
|+ ဂုဏ်သတ္တိများ
|-
| colspan=2 | [[File:FullMoon2010.jpg|center|200px|လပြည့်ဝန်းအား [[မြောက်ကမ္ဘာခြမ်း]]မှ မြင်ရပုံ]]
|-
| '''အချင်း''' || {{val|3474.8|u=km|fmt=commas}}
|-
| '''ထုထည်''' || {{val|7.349|e=22|u=kg}}
|-
| '''ဆီမီးမေဂျာ ဝင်ရိုး''' || {{val|384400|u=km|fmt=commas}}
|-
| '''ပတ်လမ်းကာလ''' || {{nowrap|27{{smallsup|d}} 7{{smallsup|h}} 43.7{{smallsup|m}}}}
|}
လကမ္ဘာ၏ မူလဇာတ်မြစ်နှင့်ပတ်သက်၍ လူအများစု လက်ခံထားသော သီအိုရီအရ ''သီယာ''ဟုခေါ်သော [[အင်္ဂါဂြိုဟ်]]အရွယ် ဂြိုဟ်ပေါက်စတစ်စင်းနှင့် အစောပိုင်းကာလ ကမ္ဘာတို့ ထိတိုက်မိရာမှ ပေါက်ဖွားလာသည်ဟုဆိုသည်။<ref name=nature412_708/> ကမ္ဘာတွင် ဂြိုဟ်ရံလတစ်စင်း ရှိပြီး ယင်းသည် ကမ္ဘ့ာအချင်း၏ လေးပုံတစ်ပုံခန့် အရွယ်အစားရှိသည်။ [[ဂြိုဟ်သိမ်ဂြိုဟ်မွှား]] ''[[ပလူတို]]''၏ ဂြိုဟ်ရံလတစ်စင်းဖြစ်သော [[ချာရွန် (ဂြိုဟ်ရံလ)|''ချာရွန်'']]သည် မိခင်ဂြိုဟ်၏ အရွယ်အစားနှင့်နှိုင်းယှဉ်ပါက ပိုမိုကြီးမားသော်လည်း<ref>{{cite web|url=https://astronomy.com/news/2019/06/whats-so-special-about-our-moon-anyway|title=What's so special about our Moon, anyway?|work=[[:en:Astronomy (magazine)|Astronomy]]|last1=Klemetti|first1=Erik|date=17 June 2019|access-date=13 October 2020|accessdate=22 November 2021|archivedate=6 November 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201106063032/https://astronomy.com/news/2019/06/whats-so-special-about-our-moon-anyway}}</ref><ref>{{cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/moons/pluto-moons/charon/in-depth/#:~:text=At%20half%20the%20size%20of,phenomenon%20called%20mutual%20tidal%20locking.|title=Charon|website=NASA|date=19 December 2019|access-date=13 October 2020|accessdate=22 November 2021|archivedate=14 October 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201014164907/https://solarsystem.nasa.gov/moons/pluto-moons/charon/in-depth/#:~:text=At%20half%20the%20size%20of,phenomenon%20called%20mutual%20tidal%20locking.}}</ref> အခြားဂြိုဟ်များ၏ ဂြိုဟ်ရံလများကိုလည်း ကမ္ဘာ၏ လကမ္ဘာကဲ့သို့ပင် "ဂြိုဟ်ရံလများ" ("moons") ဟု ရည်ညွှန်းသည်။<ref>{{cite web|url=https://theconversation.com/curious-kids-why-is-the-moon-called-the-moon-127899|title=Curious Kids: Why is the moon called the moon?|website=The Conversation|last1=Brown|first1=Toby|date=2 December 2019|access-date=13 October 2020|accessdate=22 November 2021|archivedate=8 November 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201108044000/https://theconversation.com/curious-kids-why-is-the-moon-called-the-moon-127899}}</ref> လကမ္ဘာသည် မိခင်ဂြိုဟ်၏ အရွယ်အစားဖြင့် နှိုင်းယှဉ်ပါက နေအဖွဲ့အစည်းတွင် အကြီးဆုံး လတစ်စင်းဖြစ်သည်။ ကမ္ဘာနှင့် လကမ္ဘာကြားရှိ [[ဒြပ်ဆွဲအား]]သည် ကမ္ဘာပေါ်၌ ဒီရေများကို ဖြစ်ပေါ်စေသည်။<ref>{{Cite journal|last1=Coughenour|first1=Christopher L.|last2=Archer|first2=Allen W.|last3=Lacovara|first3=Kenneth J.|author-link3=Kenneth Lacovara|date=2009|title=Tides, tidalites, and secular changes in the Earth–Moon system|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0012825209001445|journal=Earth-Science Reviews|language=en|volume=97|issue=1|pages=59–79|doi=10.1016/j.earscirev.2009.09.002|bibcode=2009ESRv...97...59C|issn=0012-8252}} {{Cite web |title=မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ |url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0012825209001445 |accessdate=22 November 2021 |archivedate=28 October 2012 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121028000947/http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0012825209001445 }}</ref> လကမ္ဘာပေါ်၌လည်း ဒီရေ အလုံပိတ် (tidal locking) အကျိုးသက်ရောက်မှုကို ဖြစ်စေပြီး ယင်း၏ လည်ပတ်နှုန်းသည် ကမ္ဘာအား လှည့်ပတ်မှုနှင့် ထပ်တူကျစေသည်။ ရလဒ်အဖြစ် လ၏ မျက်နှာပြင်တစ်ခြမ်းသည် ကမ္ဘာသို့ အမြဲတမ်း မျက်နှာမူလျက်ရှိသည်။<ref>{{Cite news|last=Kelley|first=Peter|date=17 August 2017|title=Tidally locked exoplanets may be more common than previously thought|url=https://www.washington.edu/news/2017/08/14/tidally-locked-exoplanets-may-be-more-common-than-previously-thought/|access-date=8 October 2020|newspaper=Uw News|language=en|accessdate=22 November 2021|archivedate=9 October 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201009192401/https://www.washington.edu/news/2017/08/14/tidally-locked-exoplanets-may-be-more-common-than-previously-thought/}}</ref> လကမ္ဘာသည် ကမ္ဘာအားလည်ပတ်နေသောကြောင့် လကမ္ဘာ၏ မတူညီသောမျက်နှာပြင်များကို နေရောင်ထိုးသောအခါ လဆန်းခြင်း၊ လကွယ်ခြင်းများကို ဖြစ်စေသည်။<ref>{{Cite web|title=Lunar Phases and Eclipses {{!}} Earth's Moon|url=https://solarsystem.nasa.gov/moons/earths-moon/lunar-phases-and-eclipses|access-date=8 October 2020|website=NASA Solar System Exploration|accessdate=22 November 2021|archivedate=16 October 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201016180007/https://solarsystem.nasa.gov/moons/earths-moon/lunar-phases-and-eclipses/}}</ref> 

ကမ္ဘာနှင့်လတို့ကြား အပြန်အလှန် ဒီရေအကျိုးသက်ရောက်မှုကြောင့် လသည် တစ်နှစ်လျှင် ၁.၅ လက်မခန့် ကမ္ဘာနှင့် ဝေးကွာလျက်ရှိသည်။ လသည် ကမ္ဘာ၏ မိမိဝင်ရိုးပေါ်တွင် တိမ်းစောင်းလျက် လည်ပတ်သောဖြစ်စဉ်အား တည်ငြိမ်စေသည်။ ကမ္ဘာမှ ကြည့်ပါက လကမ္ဘာကို နေ၏အရွယ်အစားကဲ့သို့ပင် မြင်ရသည်။ ဤကဲ့သို့ဖြစ်ရခြင်းမှာ နေ၏အချင်းသည် လကမ္ဘာထက် အဆပေါင်း ၄၀၀ ပိုကြီးသော်လည်း အကွာဝေးမှာ အဆပေါင်း ၄၀၀ ပိုမိုဝေးကွာသောကြောင့်ဖြစ်သည်။<ref name=angular /> ယင်းသည် နှစ်စဉ်နှင့် နေအပြည့်ကြတ်ခြင်းကို ကမ္ဘာပေါ်၌ ဖြစ်စေသည်။<ref>{{cite web|url=https://blogs.scientificamerican.com/life-unbounded/the-solar-eclipse-coincidence/|title=The Solar Eclipse Coincidence|work=Scientific American|last1=Sharf|first1=Caleb A.|date=18 May 2012|access-date=13 October 2020|author1-link=Caleb Scharf|accessdate=22 November 2021|archivedate=15 October 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201015083529/https://blogs.scientificamerican.com/life-unbounded/the-solar-eclipse-coincidence/}}</ref>

လကမ္ဘာသည် ကမ္ဘာ၏ ရာသီဥတုကို ထိန်းကျောင်းခြင်းဖြင့် ကမ္ဘာပေါ်ရှိ သက်ရှိများ ဖြစ်ထွန်းမှုကို အထောက်အကူပြုခဲ့ကောင်းပြုခဲ့နိုင်သည်။ [[နိခါတကဗေဒ|ကျောက်ဖြစ်ရုပ်ကြွင်း]] သက်သေများနှင့် ကွန်ပျူတာဖြင့် ပုံတူဖန်တီးမှန်းဆချက် (computer simulation) များက ကမ္ဘာ၏ မိမိဝင်ရိုးပေါ်တိမ်းစောင်းမှုသည် လကမ္ဘာနှင့်အပြန်အလှန်ဆက်နွယ်မှုကြောင့် တည်ငြိမ်သည်ဟု ပြသနေသည်။ အချို့သော သီအိုရီအဆိုရှင်များက လကမ္ဘာမရှိပါက ကမ္ဘာ၏ မိမိဝင်ရိုးပေါ်တိမ်းစောင်းလည်ပတ်မှုသည် အင်္ဂါဂြိဟ်၏ ဂြိုဟ်ရံလ ဖြစ်ရပ်ကဲ့သို့ ကမောက်ကမဖြစ်ကာ မတည်ငြိမ်မှု ဖြစ်သွားနိုင်သည်ဟုဆိုသည်။ သို့သော်လည်း ယင်းအား အပြန်အလှန် ငြင်းခုံနေကြဆဲဖြစ်သည်။<ref>{{cite web|url=https://phys.org/news/2015-01-earth-moon-critical-life.html#:~:text=Lissauer's%20team%20found%20that%20without,day%20angle%20of%2023.5%20degrees.|title=Earth's moon may not be critical to life|work=Phys.org|last1=Cooper|first1=Keith|date=27 January 2015|access-date=26 October 2020|accessdate=22 November 2021|archivedate=30 October 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201030120857/https://phys.org/news/2015-01-earth-moon-critical-life.html#:~:text=Lissauer's%20team%20found%20that%20without,day%20angle%20of%2023.5%20degrees.}}</ref><ref>{{cite journal|url=http://web.mit.edu/perron/www/files/Daradich08.pdf|title=Equilibrium rotational stability and figure of Mars|journal=Icarus|last1=Dadarich|first1=Amy|first2=Jerry X.|last2=Mitrovica|author-link2=Jerry X. Mitrovica|first3=Isamu|last3=Matsuyama|first4=J. Taylor|last4=Perron|first5=Michael|last5=Manga|author-link5=Michael Manga|first6=Mark A.|last6=Richards|date=22 November 2007|volume=194|issue=2|pages=463–75|access-date=26 October 2020|doi=10.1016/j.icarus.2007.10.017}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201201094104/http://web.mit.edu/perron/www/files/Daradich08.pdf |date=1 December 2020 }} {{Cite web |title=မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ |url=http://web.mit.edu/perron/www/files/Daradich08.pdf |access-date=22 November 2021 |archive-date=1 December 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201201094104/http://web.mit.edu/perron/www/files/Daradich08.pdf }} {{Cite web |title=မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ |url=http://web.mit.edu/perron/www/files/Daradich08.pdf |accessdate=22 November 2021 |archivedate=1 December 2020 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201201094104/http://web.mit.edu/perron/www/files/Daradich08.pdf }}</ref>

===လူလုပ် ဂြိုဟ်တုများ===
၂၀၂၀ ပြည့်နှစ် ဧပြီလတွင် ကမ္ဘာပတ်လမ်းထဲ၌ အလုပ်ဖြစ်နေဆဲ လူလုပ် [[ဂြိုဟ်တု|ဂြိုဟ်တု]]များ ၂,၆၆၆ ခု ရှိသည်။<ref name="ucs" /> ယင်းတို့တွင် လုပ်ငန်းဆောင်ရွက်နိုင်ခြင်း မရှိတော့သည့် ဂြိုဟ်တုများလည်း ပါဝင်ပြီး နောက်ယောင်ခံလိုက်ထားသည် အာကာသ အမှိုက် (Space debris) ၁၆,၀၀၀ ခုကျော် ရှိသည်။<ref group="n" name="space_debris" /> ကမ္ဘာ၏ အကြီးဆုံး လူလုပ် ဂြိုဟ်တုမှာ [[နိုင်ငံတကာ အာကာသ စခန်း]]ဖြစ်သည်။<ref>{{Cite book|last1=Welch|first1=Rosanne|url=https://books.google.com/books?id=aWGHDwAAQBAJ&q=largest+artificial+satellite&pg=RA2-PA126|title=Technical Innovation in American History: An Encyclopedia of Science and Technology [3 volumes]|last2=Lamphier|first2=Peg A.|year=2019|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-61069-094-2|page=126|language=en|access-date=23 November 2021|archive-date=14 February 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210214004816/https://books.google.com/books?id=aWGHDwAAQBAJ&q=largest+artificial+satellite&pg=RA2-PA126|url-status=live}}</ref>

==ကမ္ဘာပေါ်ရှိ သက်ရှိ==
{{Main|သက်ရှိ}}
[[File:Mycena interrupta.jpg|thumb|[[မှို|မှိုများ]]သည် ကမ္ဘာပေါ်ရှိ သက်ရှိတစ်မျိုးဖြစ်သည်။]]
ဂြိုဟ်တစ်ခု၏ သက်ရှိပုံစံများသည် [[ဂေဟစနစ်]]တွင် နေထိုင်ကြပြီး ယင်း၏ပုံစံအားလုံးကို ဇီဝလွှာ (biosphere) ဟု ခေါ်ဆိုသည်။<ref>{{cite web|url=https://www.nationalgeographic.org/encyclopedia/biosphere/|title=Biosphere|first1=Kim|last1=Rutledge|first2=Tara|last2=Ramroop|first3=Diane|last3=Boudreau|first4=Melissa|last4=McDaniel|first5=Santani|last5=Teng|first6=Erin|last6=Sprout|first7=Hilary|last7=Costa|first8=Hilary|last8=Hall|first9=Jeff|last9=Hunt|date=24 June 2011|work=National Geographic|access-date=1 November 2020|accessdate=23 November 2021|archivedate=3 November 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201103222045/https://www.nationalgeographic.org/encyclopedia/biosphere/}}</ref> ဇီဝလွှာကို ဇီဝအစုအဖွဲ့  (biomes) အဖြစ် ပိုင်းခြားပြီး အပင်နှင့် တိရစ္ဆာန်များ နေထိုင်ကြသည်။<ref>{{cite web |url=https://www.bbc.com/bitesize/guides/zmyj6sg/revision/3 |title=Interdependency between animal and plant species |page=3 |work=BBC Bitesize |publisher=[[BBC]] |access-date=28 June 2019 |accessdate=23 November 2021 |archivedate=27 June 2019 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190627225057/https://www.bbc.com/bitesize/guides/zmyj6sg/revision/3 }}</ref> မြေပြင်ပေါ်တွင် ဇီဝအစုအဖွဲ့များကို အဓိကအားဖြင့် ပင်လယ်ရေမျက်နှာပြင်အမြင့်နှင့် စိုထိုင်းဆတို့ဖြင့် ပိုင်းခြားထားသည်။ ကုန်းနေ ဇီဝအစုအဖွဲ့များသည် အာတိတ် သို့မဟုတ် အာတိတ်စက်ဝိုင်းအတွင်း တည်ရှိကြသည်။ မြင့်မားသောနေရာများ သို့မဟုတ် [[ကန္တာရ|အင်မတန်ခြောက်သွေ့သောဒေသ]]များတွင် အပင်နှင့် တိရစ္ဆာန်များ ကင်းမဲ့ကြသည်။ မျိုးစိတ် မူကွဲသည် စိုထိုင်းသောအနိမ့်ပိုင်းဒေသ အီကွေတာတွင် အများဆုံး ဖြစ်ထွန်းသည်။<ref name="amnat163_2_192" /> ယနေ့ ကမ္ဘာပေါ်ရှိ ခန့်မှန်းခြေ မျိုးစိတ်အရေအတွက်သည် ပြောင်းလဲနေပြီး မျိုးစိတ်အများစုမှာ ဖော်ပြခြင်းမရှိသေးပေ။<ref name="Sweetlove_2011">{{Cite journal |last=Sweetlove |first=L. |date=24 August 2011 |title=Number of species on Earth tagged at 8.7 million |url=https://www.nature.com/news/2011/110823/full/news.2011.498.html |access-date=28 October 2020 |journal=Nature |pages=news.2011.498 |doi=10.1038/news.2011.498 }} {{Cite web |title=မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ |url=https://www.nature.com/news/2011/110823/full/news.2011.498.html |accessdate=23 November 2021 |archivedate=9 November 2020 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201109060345/https://www.nature.com/news/2011/110823/full/news.2011.498.html }}</ref>  ကမ္ဘာပေါ်တွင် ရှင်သန်ကျက်စားခဲ့ဖူးသော မျိုးစိတ်အားလုံး၏ ၉၉ ရာခိုင်နှုန်းကျော်သည် [[မျိုးသုဉ်းခြင်း|မျိုးသုဉ်း]]ခဲ့ပြီးဖြစ်သည်။<ref name="NYT-20141108">{{cite news|last=Novacek|first=Michael J.|date=8 November 2014|title=Prehistory's Brilliant Future|work=[[The New York Times]]|url=https://www.nytimes.com/2014/11/09/opinion/sunday/prehistorys-brilliant-future.html|access-date=1 November 2020|accessdate=24 June 2018|archivedate=29 December 2014|archiveurl=https://web.archive.org/web/20141229225657/http://www.nytimes.com/2014/11/09/opinion/sunday/prehistorys-brilliant-future.html}}</ref><ref name="Jablonski2004">{{cite journal|last=Jablonski|first=David|author-link1=David Jablonski|year=2004|title=Extinction: past and present|journal=Nature|volume=427|issue=6975|page=589|bibcode=2004Natur.427..589J|doi=10.1038/427589a|pmid=14961099|s2cid=4412106}}</ref>

နေမှ ကမ္ဘာသို့ အကွာအဝေး၊ ဂြိုဟ်ပတ်လမ်းကြောင်း ဗဟိုကျမှု၊ လှည့်ပတ်နှုန်း၊ ဝင်ရိုးပေါ်တွင် တိမ်းစောင်းမှု၊ ပထဝီဝင်ဆိုင်ရာ ရာဇဝင်၊ ရေရှည်တည်တံ့သော လေထုနှင့် [[သံလိုက်စက်ကွင်း]] အစရှိသည့် အားလုံးသော ရာသီဥတုအခြေနေများသည် မြေမျက်နှာပြင်ပေါ်တွင် အကျိုးသက်ရောက်လျက်ရှိသည်။<ref name="dole1970" /> ကမ္ဘာသည် အရည်အဖြစ်တည်ရှိသော ရေကို ထောက်ပံ့ပေးပြီး ယင်းသည် ရှုပ်ထွေးသော အော်ဂဲနစ် မော်လီကျူးများ ဖြစ်တည်လာစေရန်၊ ဇီဝကမ္မဖြစ်စဉ်များအတွက် လိုအပ်သောစွမ်းအင်ကို အလုံအလောက် ထောက်ပံ့ပေးသည်။ အပင်များသည် လေထု၊ မြေဆီလွှာနှင့် ရေမှ အာဟာရဓာတ်ကို ယူသုံးနိုင်ကြသည်။ ယင်းအာဟာရဓာတ်များသည် မတူညီသောမျိုးစိတ်များကြားတွင် သံသရာလည်လျက်ရှိသည်။<ref>{{Cite book|last1=Singh|first1=J. S.|author-link1=Jamuna Sharan Singh|last2=Singh|first2=S. P.|author-link2=S. P. Singh (biochemist)|last3=Gupta|first3=S.R.|url=https://www.worldcat.org/oclc/896866658|title=Ecology environmental science and conservation|publisher=S. Chand & Company|year=2013|isbn=978-93-83746-00-2|edition=First|location=New Delhi|oclc=896866658|access-date=23 November 2021|archive-date=31 March 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210331100347/https://www.worldcat.org/title/ecology-environmental-science-and-conservation/oclc/896866658|url-status=live}}</ref>

ဟာရီကိန်းမုန်တိုင်းများနှင့် [[တိုင်ဖွန်းမုန်တိုင်း]]များအပါအဝင် အပူပိုင်း ဆိုင်ကလုန်းများကဲ့သို့ ပြင်းထန်သော မိုးလေဝသအခြေအနေများသည် ကမ္ဘာမြေ၏ မျက်နှာပြင်တိုင်းတွင် ဖြစ်ပေါ်လေ့ရှိပြီး ယင်းဒေသရှိ သက်ရှိများအပေါ်  ကြီးမားသည့်အကျိုးသက်ရောက်မှု ဖြစ်ပေါ်စေသည်။ ၁၉၈၀ ခုနှစ်မှ ၂၀၀၀ ပြည့်နှစ်အထိ ယင်းဖြစ်ရပ်များသည် တစ်နှစ်လျှင် ပျမ်းမျှလူပေါင်း ၁၁၈၀၀ ဦးကို သေဆုံးစေခဲ့သည်။<ref>{{cite book|title=Oceans and Human Health|first1=Sharon|last1=Smith|first2=Lora|last2=Fleming|first3=Helena|last3=Solo-Gabriele|first4=William H.|last4=Gerwick|publisher=Elsevier Science|year= 2011|isbn=978-0-08-087782-2|page=212}}</ref> အခြားနေရာများတွင် ငလျင်လှုပ်ခြင်း၊ မြေပြိုခြင်း၊ [[ဆူနာမီ|ဆူနာမီဖြစ်ပေါ်ခြင်း]]၊ မီးတောင်ပေါက်ကွဲခြင်း၊ ရေလွှမ်းခြင်း၊ မိုးခေါင်ခြင်း၊ [[တောမီး|တောမီးလောင်ခြင်း]]နှင့် အခြားဘေးအန္တရာယ်များ ကျရောက်ရန် ရှိနေသည်။<ref>{{cite book|title=Natural Disasters|last1=Alexander|first1=David|page=3|year=1993|url=https://books.google.com/books?id=wnt0DwAAQBAJ&q=Natural+Disasters&pg=PT11|publisher=Springer Science & Business Media|isbn=978-1-317-93881-1|access-date=23 November 2021|archive-date=31 March 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210331100420/https://books.google.com/books?id=wnt0DwAAQBAJ&q=Natural+Disasters&pg=PT11|url-status=live}}</ref> လူသားတို့၏ ဆောင်ရွက်ချက်များကြောင့် တောရိုင်းတိရစ္ဆာန်များ ပျောက်ဆုံးခြင်း၊ မျိုးစိတ်များ [[မျိုးသုဉ်းခြင်း]]၊ မြေဆီလွှာ ခမ်းခြောက်ခြင်း၊ မြေတိုက်စားခြင်းတို့ ဖြစ်ပေါ်ခဲ့သည်။<ref>{{cite book|pages=[https://archive.org/details/humanimpactonn00goud/page/52 52], 66, 69, 137, 142, 185, 202, 355, 366|title=The Human Impact on the Natural Environment|url=https://archive.org/details/humanimpactonn00goud|last1=Goudie|first1=Andrew|author-link1=Andrew Goudie (geographer)|year=2000|publisher=MIT Press|isbn=978-0-262-57138-8}}</ref> လူသားတို့၏ အပြုအမူသည် [[ဖန်လုံအိမ်ဓာတ်ငွေ့]]များကို လေထုထဲသို့ ရောက်စေပြီး [[ကမ္ဘာကြီး ပူနွေးလာမှု]]ကို ဖြစ်ပေါ်စေခဲ့သည်။<ref>{{Cite journal|last1=Cook|first1=John|last2=Oreskes|first2=Naomi|author-link2=Naomi Oreskes|last3=Doran|first3=Peter T.|author-link3=Peter Doran|last4=Anderegg|first4=William R. L.|last5=Verheggen|first5=Bart|last6=Maibach|first6=Edward W.|author-link6=Edward Maibach|last7=Carlton|first7=J. Stuart|last8=Lewandowsky|first8=Stephan|author-link8=Stephan Lewandowsky|last9=Skuce|first9=Andrew G.|last10=Green|first10=Sarah A.|last11=Nuccitelli|first11=Dana|date=2016|title=Consensus on consensus: a synthesis of consensus estimates on human-caused global warming|journal=Environmental Research Letters|language=en|volume=11|issue=4|page=048002|doi=10.1088/1748-9326/11/4/048002|bibcode=2016ERL....11d8002C|issn=1748-9326|doi-access=free}}</ref> ရေခဲလွှာများ အရည်ပျော်ကာ ပင်လယ်ရေမျက်နှာပြင် မြင့်တက်လာမှု၊ မိုးခေါင်ရေရှားခြင်းနှင့် တောမီးလောင်မှုအန္တရာယ်ရှိလာခြင်းတို့သည် မျိုးစိတ်များကို ပိုမိုအေးမြသောဒေသသို့ ပြောင်းရွေ့နေထိုင်ရန် တွန်းအားပေးမှု ဖြစ်လာစေသည်။<ref name="Global Warming Effects">{{Cite web|date=14 January 2019|title=Global Warming Effects|url=https://www.nationalgeographic.com/environment/global-warming/global-warming-effects/|access-date=16 September 2020|website=National Geographic|language=en|accessdate=23 November 2021|archivedate=2 December 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20191202114510/https://www.nationalgeographic.com/environment/global-warming/global-warming-effects/}}</ref>

==လူသား ပထဝီဝင်==
{{World map indicating continents}}
[[ကမ္ဘာ့လူဦးရေ|ကမ္ဘာမြေရှိ လူဦးရေ]]သည် ၂၀၁၀ ပြည့်လွန်နှစ်များတွင် ၇ ဘီလီယံ ကျော်သွားခဲ့ပြီး<ref>{{cite web|url=https://news.yahoo.com/various-7-billionth-babies-celebrated-worldwide-064439018.html|title=Various '7 billionth' babies celebrated worldwide|date=October 31, 2011|agency=Associated Press|access-date=31 October 2011|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20111031182613/http://news.yahoo.com/various-7-billionth-babies-celebrated-worldwide-064439018.html|work=Yahoo News|last1=Gomez|first1=Jim|last2=Sullivan|first2=Tim|archive-date=31 October 2011|accessdate=24 November 2021|archivedate=31 October 2011|archiveurl=https://web.archive.org/web/20111031182613/http://news.yahoo.com/various-7-billionth-babies-celebrated-worldwide-064439018.html}}</ref> ၂၁ ရာစု ဒုတိယထက်ဝက်ခန့်တွင် အမြင့်ဆုံး ၁၀ ဘီလီယံအထိ ရောက်ရှိမည်ဟု ခန့်မှန်းထားသည်။<ref name=":1">{{Cite news|last=Harvey|first=Fiona|date=15 July 2020|title=World population in 2100 could be 2 billion below UN forecasts, study suggests|language=en-GB|work=The Guardian|url=https://www.theguardian.com/world/2020/jul/15/world-population-in-2100-could-be-2-billion-below-un-forecasts-study-suggests|access-date=18 September 2020|issn=0261-3077|accessdate=24 November 2021|archivedate=4 September 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200904212947/https://www.theguardian.com/world/2020/jul/15/world-population-in-2100-could-be-2-billion-below-un-forecasts-study-suggests}}</ref> လူဦးရေ တိုးပွားမှု အများဆုံးမှာ [[အာဖရိကတိုက်]]တွင် ဖြစ်လိမ့်မည်ဟု မျှော်လင့်ရသည်။<ref name=":1" /> လူဦးရေ သိပ်သည်းဆသည် ကမ္ဘာတဝှမ်း ကျယ်ကျယ်ပြန့်ပြန့် ကွဲပြားကြပြီး အများစုမှာ [[အာရှတိုက်]]တွင် နေထိုင်ကြသည်။ ၂၀၅၀ ပြည့်နှစ်တွင် ကမ္ဘာ့လူဦးရေ၏ ၆၈ ရာခိုင်နှုန်းသည် ကျေးလက်ဒေသများထက် မြို့ပြတွင် နေထိုင်ကြလိမ့်မည်ဟု မျှော်မှန်းရသည်။<ref name="OWID_urbanization_2019"/> [[မြောက်ကမ္ဘာလုံးခြမ်း]]တွင် ကမ္ဘာ့ကုန်းမြေထုထည်၏ ၆၈ ရာခိုင်နှုန်း ပါဝင်သည်။<ref>{{Cite web |url=http://phl.upr.edu/library/notes/distributionoflandmassesofthepaleo-earth |title=Distribution of landmasses of the Paleo-Earth |first1=Abel |last1=Méndez |author-link1=Abel Méndez |date=6 July 2011 |publisher=University of Puerto Rico at Arecibo |access-date=5 January 2019 |accessdate=24 November 2021 |archivedate=6 January 2019 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190106010959/http://phl.upr.edu/library/notes/distributionoflandmassesofthepaleo-earth }}</ref> ကုန်းမြေထုထည် များပြားသောအချက်ကြောင့်လည်း ၉၀ ရာခိုင်နှုန်းသော လူသားများသည် မြောက်ကမ္ဘာလုံးခြမ်းတွင် နေထိုင်ကြသည်။<ref>{{Cite web|url=https://www.businessinsider.com/90-of-people-live-in-the-northern-hemisphere-2012-5|title=MAP OF THE DAY: Pretty Much Everyone Lives In The Northern Hemisphere|date=4 May 2012|work=Business Insider|last1=Lutz|first1=Ashley|access-date=5 January 2019|accessdate=24 November 2021|archivedate=19 January 2018|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180119181108/http://www.businessinsider.com/90-of-people-live-in-the-northern-hemisphere-2012-5}}</ref>

ကမ္ဘာ့မျက်နှာပြင်၏ ၈ ပုံ ၁ ပုံသည် လူသားများနေထိုင်ရန် သင့်လျော်သည်ဟု ခန့်မှန်းချက်တစ်ခုက ဖော်ပြထားသည်။ ကမ္ဘာ့မျက်နှာပြင်၏ ၄ ပုံ ၃ ပုံကိုမူ သမုဒ္ဒရာများဖြင့် ဖုံးလွှမ်းထားပြီး ကုန်းမြေမှာ ၄ ပုံ ၁ ပုံ ဖြစ်သည်။ ယင်းကုန်းမြေဧရိယာ၏ ထက်ဝက်ခန့်သည် ကန္တာရများ (၁၄ ရာခိုင်နှုန်း)၊<ref name="hessd4_439" /> တောင်တန်းများ (၂၇ ရာခိုင်နှုန်း)<ref name="biodiv" /> သို့မဟုတ် နေထိုင်ရန် မသင့်လျော်သော ကုန်းမြေများ ဖြစ်ကြသည်။ နိုင်ငံများက [[အန္တာတိကတိုက်]]၏ အစိတ်အပိုင်းအချို့နှင့် အခြားဧရိယာအချို့မှလွဲ၍ ဂြိုဟ်တခုလုံး၏ ကုန်းမြေကို ပိုင်ဆိုင်သည်ဟု အခိုင်အမာ ပြောဆိုထားကြသည်။<ref>{{cite book|last1=Lloyd|first1=John|author-link1=John Lloyd (producer)|title=The Discretely Plumper Second QI Book of General Ignorance|last2=Mitchinson|first2=John|author-link2=John Mitchinson (researcher)|publisher=Faber & Faber|year=2010|isbn=978-0-571-29072-7|pages=116–117}}</ref> ကမ္ဘာတွင် ဂြိုဟ်တခုလုံးကို အုပ်ချုပ်သောအစိုးရ မည်သည့်အချိန်ကမှ မရှိခဲ့ဖူးသော်လည်း [[ကုလသမဂ္ဂ|ကမ္ဘာ့ကုလသမဂ္ဂ]]သည် လက်ရှိတွင် ကမ္ဘာတဝှမ်းကို ဦးဆောင်နေသည့် နိုင်ငံတကာအစိုးရအဖွဲ့အစည်းဖြစ်သည်။<ref>{{cite book|last1=Smith|first1=Courtney B.|url=https://www.rienner.com/uploads/47d958f8700e6.pdf|title=Politics and Process at the United Nations: The Global Dance|publisher=Lynne Reiner|year=2006|isbn=978-1-58826-323-0|pages=1–4|access-date=24 November 2021|archive-date=17 October 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201017080431/https://www.rienner.com/uploads/47d958f8700e6.pdf|url-status=live}}</ref>

ကမ္ဘာပတ်လမ်းကြောင်းသို့ ပထမဆုံး ရောက်ရှိသူမှာ [[ယူရီဂါဂါရင်]] ဖြစ်ပြီး ၁၉၆၁ ခုနှစ် ဧပြီလ ၁၂ ရက်နေ့တွင် ပျံသန်းရောက်ရှိခဲ့ခြင်းဖြစ်သည်။<ref name=kuhn2006 /> ၂၀၁၈ ခုနှစ် နိုဝင်ဘာလအထိ လူပေါင်း ၅၅၀ ယောက် အပြင်ဘက် အာကာသသို့ရောက်ရှိပြီး ယင်းတို့ထဲမှ ၁၂ ယောက်သည် လကမ္ဘာပေါ်တွင် လမ်းလျှောက်ခဲ့ကြသည်။<ref name=shayler_vis2005 /><ref>{{Cite news|last=Holmes|first=Oliver|date=19 November 2018|title=Space: how far have we gone – and where are we going?|language=en-GB|work=The Guardian|url=https://www.theguardian.com/science/2018/nov/19/space-how-far-have-we-gone-and-where-are-we-going|access-date=10 October 2020|issn=0261-3077|accessdate=24 November 2021|archivedate=6 October 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201006041822/https://www.theguardian.com/science/2018/nov/19/space-how-far-have-we-gone-and-where-are-we-going}}</ref> ပုံမှန်အားဖြင့် လူသားများ အာကာသထဲတွင် ရောက်ရှိသည်ဆိုသည်မှာ နိုင်ငံတကာ အာကသ စခန်းတွင်ဖြစ်သည်။ အာကာသစခန်းတွင် နေထိုင်သော လူ ၆ ဦးသည် ပုံမှန်အားဖြင့် ခြောက်လကြာတိုင်း အလဲအလှယ် ပြုလုပ်ကြသည်။<ref name=nasa_rg_iss2007 /> လူသားများ ကမ္ဘာမြေမှ အဝေးဆုံး ခရီးသွားခဲ့သည့် အကွာအဝေးမှာ ၁၉၇၀ ခုနှစ် [[အပိုလို ၁၃]] ၏ စီမံကိန်းအတွင်းဖြစ်ပြီး ၄၀၀,၁၇၁ ကီလိုမီတာ (၂၄၈,၆၅၅ မိုင်) ခရီးသွားခဲ့သည်။<ref name="Apollo13History" />

{{clear}}
{{multiple image
 | align             = center
 | direction         = horizontal
 | background color  = 
 | width             = 
 | caption_align     = center
 | header_background = 
 | header_align      = center
 | header            = [[ဆင့်ကဲပြောင်းလဲမှု|ကမ္ဘာပေါ်ရှိ သက်ရှိ]]
 | image1            = Sabaa Nissan Militiaman.jpg
 | width1            = 71
 | caption1          = [[လူသား|0.2 Mya<br />လူသားများ]]
 | image2            = Oxalis-pes-caprae-16c-Zachi-Evenor.jpg
 | width2            = 110
 | caption2          = [[ပန်း|140 Mya<br />ပန်းများ]]
 | image3            = Oryctolagus cuniculus Tasmania 2-mirror.jpg
 | width3            = 76
 | caption3          = [[နို့တိုက်သတ္တဝါ|200 Mya<br />နို့တိုက်သတ္တဝါများ]]
 | image4            = AlamosaurusDB.jpg
 | width4            = 133
 | caption4          = [[ဒိုင်နိုဆော|240 Mya<br />ဒိုင်နိုဆောများ]]
 | image5            = Clouds over the Atlantic Ocean.jpg
 | width5            = 143
 | caption5          = [[အောက်ဆီဂျင်|3500 Mya<br />အောက်ဆီဂျင်]]
 | image6            = Halobacteria.jpg
 | width6            = 107
 | caption6          = [[အဏုဇီဝ|4280 Mya<br />အဏုဇီဝသက်ရှိများ]]
 | image7            = Water drop 001.jpg
 | width7            = 145
 | caption7          = [[ရေ|4410 Mya<br />ရေ]]
 | image8            = The Earth seen from Apollo 17.jpg
 | width8            = 96
 | caption8          = [[ကမ္ဘာ၏ သက်တမ်း|4540 Mya<br />ကမ္ဘာ]]
 | footer_background = 
 | footer_align      = center
 | footer            = 
}}

{{clear}}

{{multiple image
 | align             = center
 | direction         = horizontal
 | background color  = 
 | width             = 
 | caption_align     = center
 | header_background = 
 | header_align      = center
 | header            = [[စကြဝဠာ|စကြဝဠာရှိ ကမ္ဘာ၏ တည်နေရာ]]
 | image1            = The Earth seen from Apollo 17.jpg
 | width1            = 88
 | caption1          = [[:en:History of Earth|ကမ္ဘာဂြိုဟ်]]
 | image2            = Montagem Sistema Solar.jpg
 | width2            = 115
 | caption2          = [[နေအဖွဲ့အစည်း]]
 | image3            = Rho Ophiuchi.jpg
 | width3            = 90
 | caption3          = [[ဂေါင်း ခါးပတ်]]
 | image4            = Milky Way Arms ssc2008-10.svg
 | width4            = 98
 | caption4          = [[အိုရိုင်ယွန် လက်မောင်း]]
 | image5            = Artist's impression of the Milky Way (updated - annotated).jpg
 | width5            = 88
 | caption5          = [[နဂါးငွေ့တန်း ဂလက်ဆီ|နဂါးငွေ့တန်း]]
 | image6            = Local Group and nearest galaxies.jpg
 | width6            = 120
 | caption6          = [[Local Group]]
 | image7            = Local supercluster-ly.jpg
 | width7            = 93
 | caption7          = [[Virgo Supercluster|Virgo SCl]]
 | image8            = Observable universe r2.jpg
 | width8            = 90
 | caption8          = [[Laniakea Supercluster|Laniakea SCl]]
 | image9            = Observable Universe with Measurements 01.png
 | width9            = 90
 | caption9          = [[လေ့လာနိုင်သော စကြဝဠာ|မိမိတို့ စကြဝဠာ]]
 | footer_background = 
 | footer_align      = center
 | footer            = 
}}

== ဆက်လက်ဖတ်ရှုရန် ==
* [[နေအဖွဲ့အစည်း]]
*[[ကမ္ဘာမြေ သိပ္ပံ]]

==မှတ်စု==
{{reflist |30em |group="n" |refs=
<ref name=radiomatric>ရေဒီယို မက်ထရစ်ရက်စွဲဖြင့် သက်တမ်းဖော်ထုတ်နည်း (Radiometric dating) ဆိုသည်မှာ [[ဓာတုဗေဒ ဒြပ်စင်]]များ၏ [[အိုင်ဆိုတုပ်]]များ  [[ရေဒီယိုသတ္တိကြွပြိုကွဲမှု]]ဖြင့် ပြိုကွဲသောအခါ သက်တမ်းဝက် (half life) ဟုခေါ်သည့် သက်တမ်းကိုယ်စီ ရှိကြသည်။ ယင်းသက်တမ်းဝက်တို့ကို့ လေ့လာခြင်းဖြင့် ကျောက်ခဲ၊ ကာဗွန် အစရှိသည်တို့၏ သက်တမ်းကို သိရှိနိုင်သည်။</ref>

<ref name=Aoki>The ultimate source of these figures, uses the term "seconds of UT1" instead of "seconds of mean solar time".—{{cite journal |last1=Aoki |first1=S. |title=The new definition of universal time |url=https://archive.org/details/sim_astronomy-and-astrophysics_1982-01_105_2/page/359 |journal=Astronomy and Astrophysics |year=1982 |volume=105 |issue=2 |pages=359–61 |bibcode=1982A&A...105..359A |last2=Kinoshita |first2=H. |last3=Guinot |first3=B. |last4=Kaplan |first4=G. H. |last5=McCarthy |first5=D. D. |last6=Seidelmann |first6=P. K.}}</ref>

<ref name=apsis>aphelion = ''a'' × (1 + ''e''); perihelion = ''a'' × (1&nbsp;– ''e''), where ''a'' is the semi-major axis and ''e'' is the eccentricity. The difference between Earth's perihelion and aphelion is 5 million kilometers.—{{cite book|page=[https://archive.org/details/probingnewsolars0000wilk/page/144 144]|title=Probing the New Solar System|url=https://archive.org/details/probingnewsolars0000wilk|last1=Wilkinson|first1=John|year= 2009|publisher=CSIRO Publishing|isbn=978-0-643-09949-4}}</ref>

<ref name=epoch>All astronomical quantities vary, both [[:en:Secular phenomena|secularly]] and [[ကြိမ်နှုန်း|periodically]]. The quantities given are the values at the instant J2000.0 of the secular variation, ignoring all periodic variations.</ref>

<ref name=hill_radius>For Earth, the Hill radius is <math>R_H = a\left ( \frac{m}{3M} \right )^{\frac{1}{3}}</math>, where ''m'' is the mass of Earth, ''a'' is an astronomical unit, and ''M'' is the mass of the Sun. So the radius in AU is about <math>\left ( \frac{1}{3 \cdot 332,946} \right )^{\frac{1}{3}} = 0.01</math>.</ref>

<ref name=surfacecover>Due to natural fluctuations, ambiguities surrounding ice shelves, and mapping conventions for vertical datums, exact values for land and ocean coverage are not meaningful. Based on data from the Vector Map and [http://www.landcover.org/ Global Landcover] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150326085837/http://www.landcover.org/ |date=26 March 2015 }} datasets, extreme values for coverage of lakes and streams are 0.6% and 1.0% of Earth's surface. The ice sheets of Antarctica and Greenland are counted as land, even though much of the rock that supports them lies below sea level.</ref>

<ref name=space_debris>As of 4 January 2018, the United States Strategic Command tracked a total of 18,835 artificial objects, mostly debris. See: {{cite journal |url=https://orbitaldebris.jsc.nasa.gov/quarterly-news/pdfs/odqnv22i1.pdf |title=Satellite Box Score |journal=Orbital Debris Quarterly News |editor1-first=Phillip |editor1-last=Anz-Meador |editor2-first=Debi |editor2-last=Shoots |volume=22 |issue=1 |page=12 |date=February 2018 |access-date=18 April 2018 }} {{Cite web |title=မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ |url=https://orbitaldebris.jsc.nasa.gov/quarterly-news/pdfs/odqnv22i1.pdf |accessdate=23 November 2021 |archivedate=2 April 2019 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190402034308/https://orbitaldebris.jsc.nasa.gov/quarterly-news/pdfs/odqnv22i1.pdf }}</ref>
}}

== ကိုးကား ==
{{reflist|3|refs=
<ref name=amnat163_2_192>{{cite journal |last1=Hillebrand |first1=Helmut |title=On the Generality of the Latitudinal Gradient |journal=American Naturalist |year=2004 |volume=163 |issue=2 |pages=192–211 |doi=10.1086/381004 |pmid=14970922 |s2cid=9886026 |url=http://oceanrep.geomar.de/4048/1/Hillebrand_2004_Amer_nat.pdf }} {{Cite web |title=မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ |url=http://oceanrep.geomar.de/4048/1/Hillebrand_2004_Amer_nat.pdf |accessdate=23 November 2021 |archivedate=22 September 2017 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170922001037/http://oceanrep.geomar.de/4048/1/Hillebrand_2004_Amer_nat.pdf }}</ref>

<ref name=angular>{{cite web |last1=Williams |first1=David R. |date=10 February 2006 |url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/planetfact.html |title=Planetary Fact Sheets |publisher=NASA |accessdate=28 September 2008 |archivedate=4 March 2016 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304052405/http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/planetfact.html }}—See the apparent diameters on the Sun and Moon pages.</ref>

<ref name="Apollo13History">{{cite web |url=https://history.nasa.gov/SP-4029/Apollo_13a_Summary.htm |title=Apollo 13 The Seventh Mission: The Third Lunar Landing Attempt 11 April–17 April 1970 |publisher=NASA |access-date=7 November 2015 |accessdate=24 November 2021 |archivedate=2 March 2012 |archiveurl=https://www.webcitation.org/65r4SXJau?url=https://history.nasa.gov/SP-4029/Apollo_13a_Summary.htm }}</ref>

<ref name=asp2002>{{cite conference |last1=Guinan |first1=E. F. |last2=Ribas |first2=I. |editor=Benjamin Montesinos, Alvaro Gimenez and Edward F. Guinan |title=Our Changing Sun: The Role of Solar Nuclear Evolution and Magnetic Activity on Earth's Atmosphere and Climate |work=ASP Conference Proceedings: The Evolving Sun and its Influence on Planetary Environments |year=2002 |location=San Francisco |isbn=978-1-58381-109-2 |publisher=Astronomical Society of the Pacific |bibcode=2002ASPC..269...85G}}</ref>

<ref name="atmosphere">{{cite web |author=Staff |date=8 October 2003 |url=http://www.nasa.gov/audience/forstudents/9-12/features/912_liftoff_atm.html |title=Earth's Atmosphere |publisher=NASA |access-date=21 March 2007 |accessdate=23 November 2021 |archivedate=25 February 2013 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6EhgRBXL0?url=http://www.nasa.gov/audience/forstudents/9-12/features/912_liftoff_atm.html }}</ref>

<ref name=Allen296>{{cite book |title=Allen's Astrophysical Quantities |last1=Allen |first1=Clabon Walter |last2=Cox |first2=Arthur N. |publisher=Springer |date=2000 |isbn=0-387-98746-0 |url=https://books.google.com/?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA296 |page=296 |accessdate=2010-08-17}}</ref>
<ref name=geerts_linacre97>{{cite web |last1=Geerts |first1=B. |last2=Linacre |first2=E. |url=http://www-das.uwyo.edu/~geerts/cwx/notes/chap01/tropo.html |title=The height of the tropopause |date=November 1997 |work=Resources in Atmospheric Sciences |publisher=University of Wyoming |access-date=10 August 2006 |accessdate=23 November 2021 |archivedate=27 April 2020 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20200427090700/http://www-das.uwyo.edu/~geerts/cwx/notes/chap01/tropo.html }}</ref>

<ref name=Allen294>{{cite book |title=Allen's Astrophysical Quantities |last1=Allen |first1=Clabon Walter |last2=Cox |first2=Arthur N. |publisher=Springer |date=2000 |isbn=0-387-98746-0 |url=https://books.google.com/?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA294 |page=294 |accessdate=2011-03-13}}</ref>

<ref name=biodiv>{{cite web |author=Staff |url=http://www.biodiv.org/programmes/default.shtml |title=Themes & Issues |publisher=Secretariat of the Convention on Biological Diversity |access-date=29 March 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070407011249/http://www.biodiv.org/programmes/default.shtml |archive-date=7 April 2007 |accessdate=24 November 2021 |archivedate=7 April 2007 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070407011249/http://www.biodiv.org/programmes/default.shtml }}</ref>

<ref name=bowring_housch1995>{{cite journal |last1=Bowring |first1=S. |last2=Housh |first2=T. |title=The Earth's early evolution |year=1995 |doi=10.1126/science.7667634 |journal=Science |volume=269 |pmid=7667634 |issue=5230 |bibcode=1995Sci...269.1535B |pages=1535–40}}</ref>

<ref name=brown_mussett1981>{{cite book |last1=Brown |first1=Geoff C. |last2=Mussett |first2=Alan E. |title=The Inaccessible Earth |edition=2nd |date=1981 |page=166 |publisher=Taylor & Francis |isbn=0-04-550028-2}} Note: After Ronov and Yaroshevsky (1969).</ref>

<ref name="britt2000">{{cite web |first1=Robert |last1=Britt |url=http://www.space.com/scienceastronomy/solarsystem/death_of_earth_000224.html |title=Freeze, Fry or Dry: How Long Has the Earth Got? |date=25 February 2000 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090605231345/http://www.space.com/scienceastronomy/solarsystem/death_of_earth_000224.html |archivedate=5 June 2009}}</ref>

<ref name="berger2002">{{cite web |last1=Berger |first1=Wolfgang H. |author-link1=Wolfgang H. Berger |year=2002 |url=http://earthguide.ucsd.edu/virtualmuseum/climatechange1/cc1syllabus.shtml |title=The Earth's Climate System |publisher=University of California, San Diego |access-date=24 March 2007 |accessdate=23 November 2021 |archivedate=10 March 2013 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6F180Errm?url=http://earthguide.ucsd.edu/virtualmuseum/climatechange1/cc1syllabus.shtml }}</ref>

<ref name=canup_asphaug2001b>{{cite journal |last1=Canup |first1=R. |author-link1=Robin Canup|last2=Asphaug |first2=E. I. |author-link2=Erik Ian Asphaug|s2cid=4413525 |title=Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation |journal=Nature |volume=412 |pages=708–12 |year=2001 |doi=10.1038/35089010 |pmid=11507633 |issue=6848 |bibcode=2001Natur.412..708C}}</ref>

<ref name=carrington>{{cite news |first1=Damian |last1=Carrington |title=Date set for desert Earth |publisher=BBC News |date=21 February 2000 |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/specials/washington_2000/649913.stm |accessdate=31 March 2007 |archivedate=10 July 2012 |archiveurl=https://archive.today/20120710142744/http://news.bbc.co.uk/2/hi/sci/tech/specials/washington_2000/649913.stm }}</ref>

<ref name=cazenave_ahrens1995>{{cite book |first1=Anny |last1=Cazenave |authorlink=Anny Cazenave |editor=Ahrens, Thomas J |date=1995 |title=Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants |publisher=American Geophysical Union |location=Washington, DC |isbn=0-87590-851-9|chapter-url=http://www.agu.org/reference/gephys/5_cazenave.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20061016024803/http://www.agu.org/reference/gephys/5_cazenave.pdf |archivedate=2006-10-16 |accessdate=2008-08-03|chapter-format=PDF |chapter=Geoid, Topography and Distribution of Landforms}}</ref>

<ref name="Cox2000">{{cite book |editor=Arthur N. Cox |title=Allen's Astrophysical Quantities |url=https://books.google.com/?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA244 |edition=4th |date=2000 |publisher=AIP Press |location=New York |isbn=0-387-98746-0 |page=244 |accessdate=2010-08-17}}</ref>

<ref name=cordoba2004>{{cite web |first1=S. Sanz Fernández |last1=de Córdoba |date=21 June 2004 |url=http://www.fai.org/astronautics/100km.asp |archive-url=https://web.archive.org/web/20100115223732/http://www.fai.org/astronautics/100km.asp |archive-date=15 January 2010 |title=Presentation of the Karman separation line, used as the boundary separating Aeronautics and Astronautics |publisher=Fédération Aéronautique Internationale |access-date=21 April 2007 |url-status=dead |accessdate=23 November 2021 |archivedate=9 July 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110709114431/http://www.fai.org/astronautics/100km.asp }}</ref>

<ref name=dole1970>{{cite book |first1=Stephen H. |last1=Dole |date=1970 |title=Habitable Planets for Man |edition=2nd |publisher=American Elsevier Publishing Co |url=https://www.rand.org/pubs/reports/R414/ |access-date=11 March 2007 |isbn=978-0-444-00092-7 |archive-date=3 January 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100103083736/http://www.rand.org/pubs/reports/R414/ |url-status=live }}</ref>

<ref name=hydrologic_cycle>{{cite web |author=Various |date=21 July 1997 |url=http://ww2010.atmos.uiuc.edu/(Gh)/guides/mtr/hyd/home.rxml |title=The Hydrologic Cycle |publisher=University of Illinois |access-date=24 March 2007 |accessdate=23 November 2021 |archivedate=21 March 2013 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6FHAZ1iIh?url=http://ww2010.atmos.uiuc.edu/(Gh)/guides/mtr/hyd/home.rxml }}</ref>

<ref name="Harrison 2002">{{cite book |first1=Roy M. |last1=Harrison |author-link1=Roy M. Harrison |last2=Hester |first2=Ronald E. |date=2002 |title=Causes and Environmental Implications of Increased UV-B Radiation |publisher=Royal Society of Chemistry |isbn=978-0-85404-265-4}}</ref>

<ref name=hessd4_439>{{cite journal |last1=Peel |first1=M. C. |last2=Finlayson |first2=B. L. |last3=McMahon |first3=T. A. |title=Updated world map of the Köppen-Geiger climate classification |journal=Hydrology and Earth System Sciences Discussions |year=2007 |volume=4 |issue=2 |pages=439–73 |doi=10.5194/hessd-4-439-2007 |bibcode=2007HESSD...4..439P |url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-00298818/file/hessd-4-439-2007.pdf |doi-access=free }} {{Cite web |title=မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ |url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-00298818/file/hessd-4-439-2007.pdf |accessdate=24 November 2021 |archivedate=31 July 2019 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190731170150/https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-00298818/file/hessd-4-439-2007.pdf }}</ref>

<ref name=hess5_4_569>{{cite journal |last1=Bounama |first1=Christine |year=2001 |last2=Franck |first2=S. |last3=Von Bloh |first3=W. |title=The fate of Earth's ocean |journal=Hydrology and Earth System Sciences |volume=5 |issue=4 |pages=569–75 |publisher=Potsdam Institute for Climate Impact Research |location=Germany |url=http://www.hydrol-earth-syst-sci.net/5/569/2001/hess-5-569-2001.pdf |accessdate=3 July 2009 |doi=10.5194/hess-5-569-2001 |bibcode=2001HESS....5..569B }} {{Cite web |title=မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ |url=https://www.hydrol-earth-syst-sci.net/5/569/2001/hess-5-569-2001.pdf |accessdate=28 November 2021 |archivedate=27 June 2019 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190627003933/https://www.hydrol-earth-syst-sci.net/5/569/2001/hess-5-569-2001.pdf }}</ref>

<ref name=IERS>{{cite web |author=Staff |date=2007-08-07 |url=http://hpiers.obspm.fr/eop-pc/models/constants.html |title=Useful Constants |publisher=International Earth Rotation and Reference Systems Service |accessdate=2008-09-23 |archivedate=3 November 2012 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6Bto7IZMb?url=http://hpiers.obspm.fr/eop-pc/models/constants.html }}</ref>
<ref name="earth_fact_sheet">{{cite web |last1=Williams |first1=David R. |date=2004-09-01 |url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html |title=Earth Fact Sheet |publisher=NASA |accessdate=2010-08-09 |archivedate=25 December 2015 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151225024603/http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html }}</ref>

<ref name=iers>{{cite conference |author=IERS Working Groups |editor=McCarthy, Dennis D.; Petit, Gérard |title=General Definitions and Numerical Standards |date=2003 |work=IERS Technical Note No. 32 |publisher=U.S. Naval Observatory and Bureau International des Poids et Mesures |url=http://www.iers.org/MainDisp.csl?pid=46-25776 |archiveurl=https://www.webcitation.org/5nDzc2unH?url=http://www.iers.org/MainDisp.csl?pid=46-25776 |archivedate=1 February 2010 |accessdate=2008-08-03 |url-status=live }}</ref>

<ref name=jessey>{{cite web |last1=Jessey |first1=David |url=http://geology.csupomona.edu/drjessey/class/Gsc101/Weathering.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20070703170212/http://geology.csupomona.edu/drjessey/class/Gsc101/Weathering.html |archive-date=3 July 2007 |title=Weathering and Sedimentary Rocks |website=California State Polytechnic University, Pomona |access-date=20 March 2007 |url-status=dead |accessdate=23 November 2021 |archivedate=3 July 2007 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070703170212/http://geology.csupomona.edu/drjessey/class/Gsc101/Weathering.html }}</ref>

<ref name=kinver20091210>{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/8406839.stm |title=Global average temperature may hit record level in 2010 |last1=Kinver |first1=Mark |date=December 10, 2009 |work=BBC Online |accessdate=2010-04-22 |archivedate=5 August 2010 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100805084302/http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/8406839.stm }}</ref>
<ref name=hbcp2000>{{cite book |author=Various |editor=David R. Lide |date=2000 |title=Handbook of Chemistry and Physics |url=https://archive.org/details/crchandbookofche0000unse_u9i8 |edition=81st |publisher=CRC |isbn=0-8493-0481-4}}</ref>

<ref name=kuhn2006>{{cite book |first1=Betsy |last1=Kuhn |date=2006 |title=The race for space: the United States and the Soviet Union compete for the new frontier |page=34 |publisher=Twenty-First Century Books |isbn=978-0-8225-5984-9}}</ref>

<ref name=milbert_smith96>{{cite web |last1=Milbert |first1=D. G. |last2=Smith |first2=D. A |url=http://www.ngs.noaa.gov/PUBS_LIB/gislis96.html |title=Converting GPS Height into NAVD88 Elevation with the GEOID96 Geoid Height Model |publisher=National Geodetic Survey, NOAA |access-date=7 March 2007 |accessdate=23 November 2021 |archivedate=4 June 2007 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070604082642/http://www.ngs.noaa.gov/PUBS_LIB/gislis96.html }}</ref>

<ref name=michon2006>{{cite web |last1=Scott |first1=Michon |date=24 April 2006 |url=http://earthobservatory.nasa.gov/Study/HeatBucket/ |title=Earth's Big heat Bucket |publisher=NASA Earth Observatory |access-date=14 March 2007 |accessdate=22 November 2021 |archivedate=16 September 2008 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080916014057/http://earthobservatory.nasa.gov/Study/HeatBucket/ }}</ref>

<ref name="moran2005">{{cite web |last1=Moran |first1=Joseph M. |year=2005 |url=http://www.nasa.gov/worldbook/weather_worldbook.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20101213184908/http://www.nasa.gov/worldbook/weather_worldbook.html |archive-date=13 December 2010 |title=Weather |work=World Book Online Reference Center |publisher=NASA/World Book, Inc |access-date=17 March 2007 |url-status=dead |accessdate=23 November 2021 |archivedate=13 December 2010 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20101213184908/http://www.nasa.gov/worldbook/weather_worldbook.html }}</ref>

<ref name=nasa20051201>{{cite web |author=Astrophysicist team |date=1 December 2005 |url=http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/ask_astro/answers/030827a.html |title=Earth's location in the Milky Way |publisher=NASA |access-date=11 June 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080701122913/http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/ask_astro/answers/030827a.html |archive-date=1 July 2008 |url-status=dead |accessdate=23 November 2021 |archivedate=1 July 2008 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080701122913/http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/ask_astro/answers/030827a.html }}</ref>

<ref name=nature412_708>{{cite journal |last1=Canup |first1=R. |last2=Asphaug |first2=E. |title=Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation |journal=Nature |volume=412 |pages=708–12 |year=2001 |doi=10.1038/35089010 |pmid=11507633 |issue=6848 |bibcode=2001Natur.412..708C}}</ref>

<ref name=natsci_oxy4>{{cite web |last1=Morris |first1=Ron M |url=http://seis.natsci.csulb.edu/rmorris/oxy/oxy4.html |title=Oceanic Processes |publisher=NASA Astrobiology Magazine |access-date=14 March 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090415082741/http://seis.natsci.csulb.edu/rmorris/oxy/oxy4.html |archive-date=15 April 2009 |accessdate=22 November 2021 |archivedate=15 April 2009 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090415082741/http://seis.natsci.csulb.edu/rmorris/oxy/oxy4.html }}</ref>

<ref name=nasa_rg_iss2007>{{cite web |date=16 January 2007 |url=http://www.nasa.gov/mission_pages/station/news/ISS_Reference_Guide.html |title=Reference Guide to the International Space Station |work=NASA |access-date=23 December 2008 |accessdate=24 November 2021 |archivedate=19 January 2009 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090119175052/http://www.nasa.gov/mission_pages/station/news/ISS_Reference_Guide.html }}</ref>

<ref name="NIST2008">{{Cite book |url=http://physics.nist.gov/Pubs/SP330/sp330.pdf |title=The international system of units (SI) |publisher=United States Department of Commerce, National Institute of Standards and Technology Special Publication 330 |edition=2008 |page=52 |access-date=2 March 2016 |archive-date=3 June 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160603215953/http://physics.nist.gov/Pubs/SP330/sp330.pdf |url-status=live }}</ref>
<ref name=cia>{{cite web |author=Staff |date=2008-07-24 |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html |title=World |work=The World Factbook |publisher=Central Intelligence Agency |accessdate=2008-08-05 |archivedate=5 January 2010 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100105171656/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html }}</ref>

<ref name="ngdc2006">{{cite web |last1=Sandwell |first1=D. T. |last2=Smith |first2=Walter H. F. |author-link2=Walter H. F. Smith |date=7 July 2006 |url=http://www.ngdc.noaa.gov/mgg/bathymetry/predicted/explore.HTML |title=Exploring the Ocean Basins with Satellite Altimeter Data |publisher=NOAA/NGDC |access-date=21 April 2007 |archive-url=https://archive.today/20140715142212/http://www.ngdc.noaa.gov/mgg/bathymetry/predicted/explore.HTML |archive-date=15 July 2014 |accessdate=23 November 2021 |archivedate=26 February 2007 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070226201911/https://www.ngdc.noaa.gov/mgg/bathymetry/predicted/explore.HTML }}</ref>

<ref name="OWID_urbanization_2019">{{Cite journal |last1=Ritchie |first1=H. |last2=Roser |first2=M. |author-link2=Max Roser |date=2019 |title=What share of people will live in urban areas in the future? |url=https://ourworldindata.org/urbanization#what-share-of-people-will-live-in-urban-areas-in-the-future |access-date=26 October 2020 |journal=Our World in Data }} {{Cite web |title=မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ |url=https://ourworldindata.org/urbanization |accessdate=24 November 2021 |archivedate=29 October 2020 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201029185610/https://ourworldindata.org/urbanization }}</ref>

<ref name=pnas1_24_9576>{{cite journal |last1=Li |first1=King-Fai |last2=Pahlevan |first2=Kaveh |last3=Kirschvink |first3=Joseph L. |last4=Yung |first4=Yuk L. |year=2009 |title=Atmospheric pressure as a natural climate regulator for a terrestrial planet with a biosphere |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=106 |issue=24 |pages=9576–79 |url=http://www.gps.caltech.edu/~kfl/paper/Li_PNAS2009.pdf |accessdate=19 July 2009 |doi=10.1073/pnas.0809436106 |pmid=19487662 |pmc=2701016 |bibcode=2009PNAS..106.9576L }} {{Cite web |title=မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ |url=http://www.gps.caltech.edu/~kfl/paper/Li_PNAS2009.pdf |accessdate=24 June 2018 |archivedate=4 July 2009 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090704102832/http://www.gps.caltech.edu/~kfl/paper/Li_PNAS2009.pdf }}</ref>

<ref name=pnas71_12_6973>{{cite journal |last1=Morgan |first1=J. W. |last2=Anders |first2=E. |title=Chemical composition of Earth, Venus, and Mercury |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year=1980 |volume=77 |issue=12 |pages=6973–77 |doi=10.1073/pnas.77.12.6973 |pmid=16592930 |pmc=350422 |bibcode=1980PNAS...77.6973M}}</ref>

<ref name="Pidwirny2006_7">{{cite web |last1=Pidwirny |first1=Michael |year=2006 |url=http://www.physicalgeography.net/fundamentals/7h.html |title=Fundamentals of Physical Geography (2nd Edition) |publisher=PhysicalGeography.net |accessdate=19 March 2007 |archivedate=22 August 2011 |archiveurl=https://www.webcitation.org/617EhGJ8l?url=http://www.physicalgeography.net/fundamentals/7h.html }}</ref>

<ref name=physorg20100304>{{cite news |author=Staff |title=Oldest measurement of Earth's magnetic field reveals battle between Sun and Earth for our atmosphere |date=4 March 2010 |work=Phys.org |url=http://www.physorg.com/news186922627.html |access-date=27 March 2010 |accessdate=22 November 2021 |archivedate=27 April 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110427064855/http://www.physorg.com/news186922627.html }}</ref>

<ref name=rahmstorf2003>{{cite web |first1=Stefan |last1=Rahmstorf |author-link=Stefan Rahmstorf |year=2003 |url=http://www.pik-potsdam.de/~stefan/thc_fact_sheet.html |title=The Thermohaline Ocean Circulation |work=Potsdam Institute for Climate Impact Research |access-date=21 April 2007 |accessdate=23 November 2021 |archivedate=10 March 2013 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6F180jPsW?url=http://www.pik-potsdam.de/~stefan/thc_fact_sheet.html }}</ref>

<ref name=sadava_heller2006>{{cite book |last1=Sadava |first1=David E. |last2=Heller |first2=H. Craig |last3=Orians |first3=Gordon H. |author-link3=Gordon Orians|title=Life, the Science of Biology |publisher=MacMillan |date=2006 |edition=8th |page=[https://archive.org/details/lifescienceofbio00davi/page/1114 1114] |isbn=978-0-7167-7671-0 |url=https://archive.org/details/lifescienceofbio00davi/page/1114}}</ref>

<ref name=sample2005>{{cite web |first1=Sharron |last1=Sample |date=21 June 2005 |url=http://science.hq.nasa.gov/oceans/physical/SST.html |title=Sea Surface Temperature |publisher=NASA |access-date=21 April 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130427045816/http://science.nasa.gov/earth-science/oceanography/ |archive-date=27 April 2013 |accessdate=22 November 2021 |archivedate=8 April 2008 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080408000148/http://science.hq.nasa.gov/oceans/physical/SST.html }}</ref>

<ref name=science_241_4872_1441>{{cite journal |last1=May |first1=Robert M. |title=How many species are there on earth? |journal=Science |year=1988 |volume=241 |issue=4872 |pages=1441–49 |bibcode=1988Sci...241.1441M |doi=10.1126/science.241.4872.1441 |pmid=17790039}}</ref>

<ref name=sciweek2004>{{cite web |author=Staff |year=2004 |url=http://scienceweek.com/2004/rmps-23.htm |archive-url=https://web.archive.org/web/20070713053611/http://scienceweek.com/2004/rmps-23.htm |title=Stratosphere and Weather; Discovery of the Stratosphere |work=Science Week |access-date=14 March 2007 |archive-date=13 July 2007 |url-status=dead |accessdate=23 November 2021 |archivedate=13 July 2007 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070713053611/http://scienceweek.com/2004/rmps-23.htm }}</ref>

<ref name="sun_future">{{cite journal |last1=Sackmann |first1=I.-J. |last2=Boothroyd |first2=A. I. |last3=Kraemer |first3=K. E. |title=Our Sun. III. Present and Future |journal=Astrophysical Journal |year=1993 |volume=418 |pages=457–68 |doi=10.1086/173407 |bibcode=1993ApJ...418..457S}}</ref>

<ref name="sun_future_schroder">{{cite journal |first1=K.-P. |last1=Schröder |last2=Connon Smith |first2=Robert |year=2008 |title=Distant future of the Sun and Earth revisited |doi=10.1111/j.1365-2966.2008.13022.x |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |arxiv=0801.4031 |volume=386 |issue=1 |pages=155–63 |bibcode=2008MNRAS.386..155S}}<br />See also {{cite news |first=Jason |last=Palmer |url=https://www.newscientist.com/article/dn13369 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120415105707/http://www.newscientist.com/article/dn13369 |archivedate=15 April 2012 |title=Hope dims that Earth will survive Sun's death |date=22 February 2008 |work=NewScientist.com news service |accessdate=24 March 2008}}</ref>

<ref name=shayler_vis2005>{{cite book |first1=David |last1=Shayler |first2=Bert |last2=Vis |date=2005 |title=Russia's Cosmonauts: Inside the Yuri Gagarin Training Center |publisher=Birkhäuser |isbn=978-0-387-21894-6}}</ref>

<ref name=ucs>{{cite web |url=https://www.ucsusa.org/nuclear-weapons/space-weapons/satellite-database |title=UCS Satellite Database |work=Nuclear Weapons & Global Security |publisher=Union of Concerned Scientists |date=31 December 2020 |access-date=28 March 2021 |accessdate=23 November 2021 |archivedate=25 January 2016 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160125031401/https://www.ucsusa.org/nuclear-weapons/space-weapons/satellite-database }}</ref>

<ref name=usno>{{cite web |title=Selected Astronomical Constants, 2011 |work=The Astronomical Almanac |url=http://asa.usno.navy.mil/SecK/2011/Astronomical_Constants_2011.txt |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130826043456/http://asa.usno.navy.mil/SecK/2011/Astronomical_Constants_2011.txt |archivedate=2013-08-26 |accessdate=2011-02-25}}</ref>

<ref name=USNO_TSD>{{cite web |title=Leap seconds |publisher=Time Service Department, USNO |url=http://tycho.usno.navy.mil/leapsec.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150312003149/http://tycho.usno.navy.mil/leapsec.html |accessdate=23 September 2008 |archivedate=12 March 2015}}</ref>

<ref name=VSOP87>{{cite journal |title=Numerical expressions for precession formulae and mean elements for the Moon and planets |journal=Astronomy and Astrophysics |volume=282 |issue=2 |pages=663&ndash;683 |date=February 1994 |last1=Simon |first1=J.L. |last2=Bretagnon |first2=P. |last3=Chapront |first3=J. |last4=Chapront-Touzé |first4=M. |last5=Francou |first5=G. |last6=Laskar |first6=J. |bibcode=1994A&A...282..663S}}</ref>

<ref name=vazquez_etal2006>{{cite journal |last1=Vázquez |first1=M. |first2=P. Montañés |last2=Rodríguez |last3=Palle |first3=E. |year=2006 |url=http://www.iac.es/folleto/research/preprints/files/PP06024.pdf |title=The Earth as an Object of Astrophysical Interest in the Search for Extrasolar Planets |journal=Lecture Notes and Essays in Astrophysics |volume=2 |page=49 |access-date=21 March 2007 |bibcode=2006LNEA....2...49V |archive-url=https://www.webcitation.org/617ElSxyd?url=http://www.iac.es/folleto/research/preprints/files/PP06024.pdf |archive-date=22 August 2011 |url-status=dead }} {{Cite web |title=မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ |url=http://www.iac.es/folleto/research/preprints/files/PP06024.pdf |accessdate=23 November 2021 |archivedate=17 August 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110817220342/http://www.iac.es/folleto/research/preprints/files/PP06024.pdf }}</ref>

<ref name="watersource">{{cite journal |display-authors=1 |last1=Morbidelli |first1=A. |author-link1=Alessandro Morbidelli (astronomer)|last2=Chambers |first2=J. |last3=Lunine |first3=J. I. |last4=Petit |first4=J. M. |last5=Robert |first5=F. |last6=Valsecchi |first6=G. B. |last7=Cyr |first7=K. E. |title=Source regions and time scales for the delivery of water to Earth |url=https://archive.org/details/sim_meteoritics-planetary-science_2000-11_35_6/page/1309 |journal=Meteoritics & Planetary Science |year=2000 |volume=35 |issue=6 |pages=1309–20 |bibcode=2000M&PS...35.1309M |doi=10.1111/j.1945-5100.2000.tb01518.x|doi-access=free }}</ref>

<ref name=ward_brownlee2002>{{cite book |last1=Ward |first1=Peter D. |last2=Brownlee |first2=Donald |date=2002 |title=The Life and Death of Planet Earth: How the New Science of Astrobiology Charts the Ultimate Fate of Our World |url=https://archive.org/details/isbn_9780805067811 |publisher=Times Books, Henry Holt and Company |location=New York |isbn=0-8050-6781-7}}</ref>

<ref name="Williams1994">{{cite journal |last1=Williams |first1=James G. |title=Contributions to the Earth's obliquity rate, precession, and nutation |journal=The Astronomical Journal |volume=108 |date=1994 |page=711 |issn=00046256 |doi=10.1086/117108 |bibcode=1994AJ....108..711W}}</ref>
<ref name="Pidwirny 2006_8">{{cite journal |last1=Pidwirny |first1=Michael |date=2006-02-02 |title=Surface area of our planet covered by oceans and continents.(Table 8o-1) |publisher=University of British Columbia, Okanagan |url=http://www.physicalgeography.net/fundamentals/8o.html |accessdate=2007-11-26 }} {{Cite web |title=မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ |url=http://www.physicalgeography.net/fundamentals/8o.html |accessdate=2 March 2016 |archivedate=9 December 2006 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20061209125035/http://www.physicalgeography.net/fundamentals/8o.html }}</ref>

<ref name="WGS-84-2">{{cite web |first1=Sigurd |last1=Humerfelt |date=October 26, 2010 |title=How WGS 84 defines Earth |url=http://home.online.no/~sigurdhu/WGS84_Eng.html |accessdate=2011-04-29 |archivedate=24 April 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110424104419/http://home.online.no/~sigurdhu/WGS84_Eng.html }}</ref>
}}

{{Footer_SolarSystem}}

[[ကဏ္ဍ:ကမ္ဘာဂြိုဟ်]]
[[ကဏ္ဍ:နေအဖွဲ့အစည်း]]
[[ကဏ္ဍ:သဘာဝသိပ္ပံ]]
[[ကဏ္ဍ:နေအဖွဲ့အစည်း၏ ဂြိုဟ်များ]]